داروخانه ‌ای به وسعت زمین

مقدمه

به‌طور کلی که نگاه کنیم، برای اغلب مردم، زمین‌شناسی علم مطالعه کانی‌ها، سنگ‌ها، و نحوه تشکیل و توزیع آن‌ها بر روی کره زمین است. اما افراد کمی نیز هستند که معنای واقعی این موضوع را که دانشمندان علوم زمین می‌توانند عامل مؤثری در زمینه تعریف رابطه میان سلامت و موجودات زنده و محیط طبیعی باشند را درک نمایند.

 

پیشینه تحقیق

در عهد باستان، ارسطو اولین کسی بود در تاریخ که به مشکلاتی که از نظر سلامتی برای کارگران شاغل در معادن سنگ به‌وجود می‌آید اشاره کرد (باومن، با بروسکی و سلینوس، 2003). پس از او دانشمندان ایرانی مانند بوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و جابربن حیان نیز ‌آثاری در رابطه با سلامتی انسان و مواد معدنی داشته‌اند. یکی از موارد زمین‌شناسی پزشکی استفاده از آب‌درمانی است که قدمت آن به هزاران سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و ارسطو و افلاطون و بقراط در این باره مطالب فراوانی دارند. در ایران هم ابن سینا و سایرین مطالبی در باب استفاده صحیح از آب‌درمانی نوشته‌اند. این موضوع گاه با خرافات نیز درهم آمیخته است. یکی از منابع آب‌درمانی چشمه‌های گوگردی بوده است که علاوه بر اینکه برای درمان بیماری‌های پوستی بسیار مفید بوده‌اند خاصیت گشادکنندگی عروق را هم داشته و در درمان بیماری‌های گوارشی و سوءهاضمه مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

از سال‌های دور استفاده از لجن و نمک مورد توجه پزشکان سنتی قرار گرفته است. در طب سنتی و تاریخی ما هم از این خاصیت درمانی لجن و نمک در بهبود و درمان بیماری‌های مردم بسیار یاد شده است. یونانیان باستان نیز به تأثیر مثبت و شگرف معادن نمک و غارهای نمکی بر روی بیماری‌های تنفسی و نیز بهبود بیماری‌های روانی پی برده بودند. در بحبوحه‌ جنگ‌های جهانی آلمانی‌ها برای بهبود تنفس سربازان خود قبل از اعزام به جبهه‌های جنگ، مدتی آن‌ها را به غارها و معادن نمک می‌فرستادند.

 

وجود گنبدهای نمکی و غارهای نمکی به‌خصوص در جزایر خلیج فارس (مانند جزیره قشم و جزیره هرمز) در درمان بیماری‌های تنفسی، انواع آ‌لرژی و سرفه‌های  مزمن می‌تواند مؤثر باشد. استفاده از لجن‌های بستر دریاچه‌های آب شور در لجن‌درمانی و درمان بیماری‌های پوستی همانند لجن‌های دریاچه ارومیه، دریاچه قم و کفه نمکی سیرجان پیشنهاد می‌شود

 

هزاران سال است که خاک رس در پزشکی کاربرد زیادی دارد. انسان‌ها رس‌های درمانی نظیر ایلیت، بنتونیت² و مونتموریلونیت³ را به‌عنوان یک درمانگر طبیعی استفاده می‌کردند. امروزه این رس‌ها در آب‌درمانی، استحمام درمانی، طبیعت‌درمانی و طب جایگزین استفاده می‌شوند.

در سال 1996 در اجلاس اتحادیه جهانی زمین‌شناسی، با توجه به اهمیت عوامل زمین‌شناختی بر سلامت انسان و درک بشر از این موضوع، کمیته‌ای برای تحقیقات بین‌المللی در زمینه زمین‌شناسی پزشکی تشکیل شد.

 

1. چشمه‌های آب گرم و آب‌درمانی

چشمه‌های آب گرم یا چشمه گرمایی، مکانی است که از آن به صورت مداوم آب گرم یا داغ از زمین خارج می‌شود. به‌خاطر درصد بالای مواد حل شده معدنی آب بعضی از این چشمه‌ها عده‌ای از آن‌ها استفاده درمانی می‌کنند.

 

چشمه‌های آب گرم ایران

استان اردبیل (سرعین) با دارا بودن بیش از 118 چشمه معدنی مقام اول را در ایران از این نظر داراست و پس از سرعین در استان اردبیل شهر آمل با داشتن بیش از 26 دهنه آب معدنی گرم و سرد در رده دوم اهمیت واقع است. بزرگ‌ترین آب گرم ایران در لاریجان آمل واقع شده است. از دیگر چشمه‌های آب گرم و معدنی مهم ایران که تأثیرات درمانی آن‌ها به‌طور تجربی به اثبات رسیده، می‌توان به چشمه‌ آب گرم فردوس در نزدیکی فردوس (خراسان جنوبی)، چشمه‌های سیرچ و لاله‌زار در کرمان، گنو، خورگو و خمیر در هرمزگان، چشمه‌های معدنی متعدد در دامنه کوه تفتان در سیستان و بلوچستان، چشمه ورتون در اصفهان، چشمه آب گرم در دهلران، چشمه نیلو در بوشهر و چندین چشمه آب گرم در استان‌های فارس، کردستان، آذربایجان و خراسان و قزوین اشاره نمود. برخی از این چشمه‌ها (مثل آب گرم فردوس، سیرچ کرمان و گنو بندرعباس و آب گرم قزوین) هر ساله شاهد خیل عظیمی از مسافرانی هستند که جهت آب‌درمانی به آنجا مراجعه می‌کنند.

 

2. گنبدهای نمکی و غارهای نمکی

یکی از درمان‌های جدید که اخیراً برای بعضی بیماری‌های تنفسی و پوستی رایج شده، نمک‌درمانی در غارهای نمکی است. نمک به‌طور معمول کشنده باکتری‌ها و میکروب‌هاست. غارهای نمکی به دلیل داشتن عناصر خاصی چون منیزیم، ید، پتاسیم، سدیم، کلسیم، سلنیوم، برم و سایر عناصری که در فضای اطراف کم است نقش به‌سزایی در درمان بیماری‌هایی چون آلرژی‌ها، برونشیت، کم‌کاری غده تیروئید، بیماری‌های قلبی، فشار خون، امراض پوستی، بیماری‌های عصبی و استرس دارند (تصویر 1).

 

تصویر 1: تصویر غار نمکی جزیره قشم

 

این غارهای نمکی معمولاً برای درمان بیماری‌هایی نظیر آسم، برونشیت، سرماخوردگی، آنفلوآنزا و... و همچنین بیماری‌های پوستی مفید می‌باشد. یونانیان باستان نیز به تأثیر مثبت و شگرف معادن نمک و غارهای نمکی بر روی بیماری‌های تنفسی و نیز بهبود بیماری‌های روانی پی برده بودند. در بحبوحه جنگ‌های جهانی نیز آلمانی‌ها برای بهبود تنفس سربازان خود قبل از اعزام به جبهه‌های جنگ، مدتی آن‌ها را به غارها و معادن نمک می‌فرستادند. امروزه به طریقه مصنوعی اتاق‌های نمک‌درمانی در مجموعه‌های ورزشی راه‌اندازی شده است (تصویر 2).

اتاق یا غار نمکی در حقیقت یک فضای ایجاد شده به صورت مصنوعی است که کلیه شرایط خاص غارهای طبیعی نمک را دارا می‌باشد. هوای موجود در این فضا توسط تجهیزات خاص و به‌ویژه ژنراتورهای مخصوص، کاملاً مشابه غارهای طبیعی نمک است. ذرات نمک ایجاد شده در هوا توسط این ژنراتورها به راحتی و به وسیله تنفس وارد سیستم تنفسی و ریه‌ها می‌شود، در نتیجه تمامی باکتری‌ها و میکروب‌هایی که در مسیر این ذرات قرار دارند از بین می‌روند و این امر به بهبود بیماری‌های تنفسی منجر می‌گردد. در ایران نیز اولین اتاق نمکی در مجموعه ورزشی آب منطقه‌ای تهران و جنب استخر بزرگ آب تهران واقع در خیابان فاطمی، خیابان حجاب، تأسیس شده و همه روزه پذیرای علاقه‌مندان است.

 

الف

ب

تصویر 2: الف و ب. نمایی از اتاق‌های نمکی آماده شده جهت درمان بیماری‌های تنفسی

 

وجود گنبدهای نمکی فراوان در ایران (بیش از 150 گنبد نمکی شناخته شده در ایران وجود دارد) و غارهای نمکی به‌خصوص در جزایر خلیج فارس (مانند جزیره قشم، جزیره هرمز، غار نمکی گرمسار، زنجان و ...) در درمان بیماری‌های تنفسی، انواع آلرژی و سرفه‌های مزمن می‌تواند مؤثر باشد.

 

3. لجن‌های بستر دریاچه‌های آب شور

امروزه مردم جهان به بهداشت و زیبایی خود توجه خاصی دارند و هزینه زیادی را، در سبد خانواده، صرف خرید محصولات بهداشتی، آرایشی و درمان و پیشگیری از بیماری‌های خود می‌کنند. البته هر جا امکان استفاده از مواد طبیعی و دستورات بهداشتی درمانی کم عارضه برای این منظور فراهم بوده خواهان بیشتری را جذب کرده است، لجن درمانی هم جای خود را در عرصه‌های درمانی کشورها باز کرده است. این روش هم برای پزشکان و تلاشگران عرصه بهداشت و درمان جذابیت دارد و هم برای بیماران. ایران یکی از کشورهایی است که پتانسیل‌های خوبی در این زمینه دارد.

دریاچه ارومیه در طول تاریخ همواره برای استفاده از خواص درمانی آن مورد توجه بوده است. از سال‌های گذشته آب و نمک و لجن دریاچه ارومیه برای درمان بیماری‌های پوستی، مفصلی، بیماری‌های زنان و روان‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. باید گفت غیر از خواص درمانی این دریاچه که در حال حاضر نیز در حمام‌های لجن یا کنار دریاچه به صورت سنتی استفاده می‌شود، از حدود 50 سال پیش از گل (لجن) و آب و نمک دریاچه بحرالمیت که خواصی مشابه دریاچه ارومیه دارد، در ساخت محصولات آرایشی و بهداشتی استفاده می‌شده که این موضوع باعث احداث کارخانجات مختلف تولید لوازم آرایشی و بهداشتی در کنار دریاچه بحرالمیت شده است. آب دریاچه شور است و اگرچه در منطقه سردسیر قرار دارد، ولی هرگز در زمستان یخ نمی‌بندد. آب و لجن این دریاچه به دلیل داشتن املاح معدنی فراوان از جمله کلرید سدیم و کلرید کلسیم منیزیم، خاصیت درمانی و ضدعفونی دارد و برای مداوای امراض جلدی، استخوانی، و رفع رماتیسم تجویز می‌شود. در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم که بیمارستان صلیب سرخ در تهران گشایش یافت، از لجن ساحل دریاچه ارومیه برای معالجه بیماران استفاده می‌شد.

اغلب بیماری‌های کلاژن پوستی⁴ مفصلی که منشاء سایکوسوماتیک⁵ (روحی-جسمی) دارند با لجن و نمک دریاچه‌هایی شبیه دریاچه ارومیه قابل درمان هستند. همچنین می‌توان از خواص درمانی نمک دریاچه ارومیه در درمان بیماری‌های تنفسی مثل آسم و برونشیت و انواع سینوزیت‌ها بهره برد (تصویر‌ 3).

 

تصویر 3: لجن‌درمانی در اطراف دریاچه ارومیه

 

از دیگر پتانسیل‌های ایران در این مورد می‌توان به دریاچه حوض سلطان قم، دریاچه نمک خور اصفهان و کفه نمکی سیرجان اشاره نمود.

 

4. خواص درمانی و دارویی و غذایی کانی‌های رسی

کانی‌ها، به‌خصوص کانی‌های رسی، کاربرد وسیعی در صنعت داروسازی دارند. آن‌ها به‌عنوان روان‌کننده، خشک‌کننده، تجزیه‌کننده، رقیق‌کننده و پیونددهنده یک ماده مناسب و خوب برای معلق کردن ذرات در مایع، عامل افزایش ویسکوزیته، به‌عنوان یک عامل مؤثر برای جلوگیری کیکی شدن مواد و طعم‌دهنده و همچنین به‌عنوان حامل عناصر فعال مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین تعدادی از کانی‌ها به‌عنوان حامل در تهیه داروها مورد استفاده واقع می‌شوند، زیرا خواص فیزیکی و شیمیایی مشخصی دارند که عبارت‌ است از: ظرفیت جذب سطحی بالا، سطح جذب ویژه بالا، استعداد تورم و فعالیت مجدد در برابر اسیدها. سایر خصوصیات مهم آن‌ها نیز عبارت‌ است از: قابلیت حل و پراکنده شدن در آب، وابستگی به رطوبت، ژله‌ای شدن، شکل‌پذیری، کدری یا تاری و رنگ؛ همچنین به‌طور ضعیفی با عناصر قلیایی واکنش می‌دهند.

خصوصیات کانی‌های دارای کاربرد پزشکی به شرح زیر است:

1. کاربرد در روش‌های مختلف تشخیص بیماری‌ها. 2.تولید سیمان، رزین یا مواد پرکننده دندان و قالب‌های دندان در دندان‌پزشکی. 3. پیوند زدن استخوان‌ها یا ساختمان اربیتال‌های کاشته شده. 4. تحریک عضوهای فاقد تحرک و ترمیم شکستگی‌های دندان. 5. ترمیم جراحات ناشی از جراحی جمجمه. 6. استفاده در مراکز آب‌درمانی.

کانی‌های رسی در فرمول‌های دارویی و داروهای مربوط به زیبایی، همچنین به‌عنوان اجزای اصلی در فرمول‌های دارویی که به‌صورت خوراکی مصرف می‌شوند (محافظت‌کننده‌های روده‌ای و معده‌ای، ضداسهال) استفاده می‌شوند. این کانی‌ها همچنین کاربردهای موضعی (محافظت‌کننده‌های پوستی و محصولات آرایشی – بهداشتی) نیز دارند. کانی‌های رسی به‌عنوان حامل در زیست‌ فراهمی اجزای اصلی در فرایند‌های آزادسازی و اثرات کاهش کیفیت‌های دارویی نیز استفاده می‌شوند.

رس‌درمانی مزایای متعددی دارد: از نظر درمانی مقرون به صرفه است. عوارض جانبی ندارد. نتایج آن سریع حاصل می‌شود. استفاده از رس در درمان باعث کاهش درد، سوزش و حساسیت می‌شود.

رس در مصارف خارجی به صورت خمیر، کمپرس، ماسک و حمام رس استفاده می‌شود. در مصارف داخلی فقط از بنتونیت استفاده می‌شود. استفاده از رس‌ درمان‌دهنده فاقد مواد آلاینده برای بدن مفید است. به‌طور سنتی فقط مصرف مقدار کمی از رس هیدراتی کافی است تا نتایج مطلوب زیر حاصل شود:

1. ضد عفونی کردن جهاز هاضمه بدن (عمل جذب رس مواد آلاینده را از بدن بیرون می‌کشد.

2. برطرف‌کننده مسمومیت‌های باکتری، آلی و غیرآلی.

3. حذف انگل‌های درونی.

 4. تقویت سیستم ایمنی بدن.

 5. تثبیت اکسیژن آزاد خون.

 6. کم کردن رادیکال‌های آزاد.

 7. ضد عفونی کردن کبد.

 8. درمان معده‌درد و مسمومیت غذایی ناشی از باکتری‌ها

 

پتانسیل کانی‌های رسی در ایران

پتانسیل‌های زیادی از معادن رس به‌خصوص کانسار‌های کائولینیت در ایران وجود دارد. ایران در بین کشورهای جهان با دارا بودن ذخیره‌ای در حدود 40 میلیون تن، کمتر از یک درصد از کل ذخایر کائولن جهان را به خود اختصاص داده است.

در حال حاضر ذخایر احتمالی کائولن در کشور ما بیش از 230 میلیون تن تخمین زده شده است و در سنگ‌های آذرین اسیدی، از پرکامبرین تا میوسن، وجود دارد که می‌تواند ذخایر بالقوه‌ای از کائولن را در خود جای دهد و جزو مناطق امیدبخشی در کشور باشند. کانسارهای کائولن بیشتر در استان‌های فارس، اصفهان آذربایجان، زنجان، خراسان، مرکزی، قزوین و تهران پراکنده است به علت خواص دارویی بالا معدن زنوز در ایران با شرح بیشتری آورده شده است.

 

 

معدن کائولینیت⁶ زنوز و خواص درمانی ‌آن

این کانسار در نزدیکی شهرستان مرند و در استان آ‌ذربایجان شرقی قرار دارد. سازنده‌های عمده این کانسار کوارتز و کانی‌های رسی (کائولینیت و مونتموریونیت) هستند. سازنده‌های فرعی آن نیز هالویزیت⁷، اسمکتیت⁸، ایلیت، لیمونیت و پیرولوسیت می‌باشند. سنگ‌های دربرگیرنده این کانسار گدازه‌های ریولیتی، تراکیتی، آندزیتی و آذرآواری می‌باشند و ماده معدنی که عدسی تا صفحه‌ای شکل است در نتیجه دگرسانی سنگ مادر تشکیل شده است. کانی‌های رسی کاربردهای گوناگونی دارند اما کاربرد دارویی و بهداشتی آن‌ها کمتر مورد توجه بوده است. کانی‌های رسی در فرمول‌های دارویی و داروهای مربوط به زیبایی، همچنین به‌عنوان اجزای اصلی در فرمول‌های دارویی که به صورت خوراکی مصرف می‌شوند (محافظت‌کننده‌های روده‌ای و معده‌ای، ضداسهال) استفاده می‌شوند. این کانی‌ها همچنین کاربردهای موضعی (محافظت‌کننده‌های پوستی و محصولات آرایشی – بهداشتی) نیز دارند. کانی‌های رسی به‌عنوان حامل در زیست فراهمی اجزای اصلی در فرایند‌های آزادسازی و اثرات کاهش کیفیت‌های دارویی نیز استفاده می‌شوند. با توجه به ترکیب کانی‌شناسی معدن زنوز به نظر می‌رسد که تولیدات این معدن جهت کاربردهای دارویی و زیبایی مناسب می‌باشد.

 

در ایران هم ابن‌سینا و سایرین مطالبی در باب استفاده صحیح از آب‌درمانی نوشته‌اند. این موضوع گاه با خرافات نیز درهم آمیخته است

5. آفتاب‌درمانی و قرار گرفتن ایران در کمربند آفتاب جهان

قرار گرفتن ایران در کمربند آفتاب جهان یکی از موهبت‌های زمین‌شناسی ایران است که می‌تواند در زمینه درمانی مفید و مؤثر باشد. نور خورشید از جمله منابع اصلی تأمین‌کننده ویتامین «د» است و کمبود این ویتامین موجب شکل‌گیری امراضی از جمله دردهای استخوانی و  عضلانی می‌شود. بنابراین نور خورشید تولید روزانه ویتامین «د» در بدن را افزایش می‌دهد. تحقیقات نشان می‌دهد که روزانه 10 دقیقه قرار گرفتن مستقیم در برابر آفتاب (بدون مانع) می‌تواند بخش عمده‌ای از کمبود این ویتامین را جبران کند. مسافرت در کویرهای ایران که از موهبت‌های خدادادی و زیبای این سرزمین است می‌تواند در این زمینه بسیار مؤثر باشد.

 

نتیجه‌گیری

کشور ایران پتانسیل‌های زیادی در زمینه ژئوفارماکولوژی دارد و تنوع پدیده‌های زمین‌شناختی ایران می‌تواند در زمینه بهبود و درمان بیماری‌ها مؤثر باشد.

 

 

پیشنهادها

1. بهره‌گیری از متدهای جدید درمانی و ساخت مراکز درمان مدرن در کنار دریاچه‌های آب شور می‌تواند در کمک به بیماران نیازمند گام‌های مؤثری را در کشور دربرداشته باشد. ضمن اینکه این‌گونه مراکز می‌توانند کمک مؤثری به ارتقای آموزش روش‌های جدید درمانی در سیستم بهداشتی – درمانی کشور کرده و خود تبدیل به محیط علمی مرجع برای سایر کشورها از جمله کشورهای همسایه شوند.

2. گسترش صنعت گردشگری درمانی از طریق جاذبه‌های زمین‌شناسی و خواص درمانی آن‌ها می‌تواند در زمینه ایجاد اشتغال به حل بحران بیکاری در کشور کمک نماید.