تصویر ۱: دریاچه هامون
چکیده
استان سیستان و بلوچستان سالها با بحران کمآبی مواجه بوده است. علاوه بر پایین بودن سرانه بارش، دوره بازگشت کوتاه سیل نیز باعث هدررفت بیشتر ذخایر آب شیرین منطقه می‌شود. در پنجاه سال اخیر، راه‌های متفاوتی برای مقابله با این بحران پیش گرفته شد، اما استان سیستان و بلوچستان همچنان با خطر جدی بحران آب روبه‌رو‌ست. ساخت سدهای روباز متعدد بدون در نظر گرفتن شرایط منطقه و کارآیی سد روباز و نیز طرح‌هایی با بازدهی پایین از جمله مسائلی هستند که باید مورد بازنگری قرار گیرند. در این مطالعه تلاش شده است راه‌های تأمین آب شیرین برای منطقه بررسی و امکان‌سنجی شود. تأمین آب شیرین از طریق آب شیرین‌کن، منابع زیرزمینی، سد روباز یا زیرزمینی، تصفیه فاضلاب و سیلاب، انتقال از مناطق مجاور و کارخانه‌های آب آشامیدنی راه‌هایی هستند که به آن‌ها پرداخته شده است. برای مقایسه واقع‌بینانه این طرح‌ها با یکدیگر، هزینه‌های چندین طرح واقعی با هم مقایسه شده است تا با توجه به شرایط استان مناسب‌ترین روش پیشنهاد شود. بر این اساس، طرحهای سد زیرزمینی، آب‌شیرین‌کن و سد روباز به ترتیب کمترین تا بیشترین هزینه را برای تولید یک میلیون متر مکعب آب در پی دارند. به علاوه، طرح‌هایی چون جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب و سیلاب می‌توانند با صرف هزینه پایین، آب زیادی را به ذخیره آبی منطقه بازگردانند.
۱. جغرافیای استان سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان با وسعتی حدود ۱۸۷۵۰۲ کیلومتر مربع، در جنوب شرقی ایران و در مختصات جغرافیایی بین ۲۵ درجه و ۳ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۲۸ دقیقه عرض شمالی و ۵۸ درجه و ۴۷ دقیقه تا حدود ۶۳ درجه و ۱۹ دقیقه طول شرقی قرار دارد. این استان پهناور در سمت شرق با کشور پاکستان ۹۰۰ کیلومتر و با کشور افغانستان ۳۰۰ کیلومتر مرز مشترک و در قسمت جنوب با دریای عمان به‌طول تقریبی ۲۷۰ کیلومتر مرز آبی دارد. در داخل نیز، از قسمت شمال و شمال غربی با استان خراسان به‌طول ۱۹۰ کیلومتر و در قسمت غرب با استان کرمان به‌طول ۵۸۰ کیلومتر و با استان هرمزگان به‌طول ۱۶۵ کیلومتر همجوار است (شکل۱). این استان از دو ناحیه سیستان و بلوچستان تشکیل یافته است که از لحاظ طبیعی با یکدیگر کاملاً متفاوت‌اند. ناحیه سیستان با ۸۱۱۷ کیلومتر مربع مساحت در قسمت شمالی این استان قرار دارد و حوضه مسطح و مسدودی است که از آبرفت‌های دلتای قدیمی و فعلی رود هیرمند تشکیل شده است. اما ناحیه بلوچستان به مساحت ۱۷۹۳۸۵ کیلومتر‌مربع منطقه‌ای وسیع و کوهستانی است که حد شمالی آن کویر لوت و حد جنوبی آن دریای عمان است. براساس آخرین تقسیمات کشوری استان سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۷۵ دارای ۷ شهرستان، ۲۹ بخش، ۱۶ شهر، ۹۲ دهستان ۶۰۳۸ آبادی دارای سکنه بوده است. شهرستان‌های آن عبارت‌اند از: ایرانشهر، چابهار، خاش، زابل، زاهدان، سراوان و نیک‌شهر.
در مطالعات زمین‌شناسی، منطقه شرق ایران را
معمولاً به عنوان یک واحد مستقل بررسی می‌کنند. این منطقه در اواخر دوران
سوم زمین‌شناسی، بر اثر جنبش‌های کوه‌زایی از دریا جدا شده و در آن، ابتدا
رسوبات آهکی از نوع دریایی و سپس رسوباتی با مواد نسبتاً درشت و نرم روی هم
انباشته شده است
در مطالعات زمین‌شناسی، منطقه شرق ایران را معمولاً به عنوان یک واحد مستقل بررسی می‌کنند. این منطقه در اواخر دوران سوم زمین‌شناسی، بر اثر جنبش‌های کوه‌زایی از دریا جدا شده و در آن، ابتدا رسوبات آهکی از نوع دریایی و سپس رسوباتی با مواد نسبتاً درشت و نرم روی هم انباشته شده است. قسمت جنوبی استان (مکران) یکی از مناطق در حال فرونشستن تدریجی است و دلیل آن نیز ضخامت زیاد رسوبات ماسه‌ای دوران سوم است که عمق آن به بیش از یک کیلومتر می‌رسد. بر همین اساس پوسته اقیانوس هند با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو می‌رود که یکی از علت‌های به‌وجود آمدن گِل‌فشان‌ها و چشمه‌های آب معدنی فراوان در این منطقه است. ارتفاعات استان سیستان و بلوچستان به دوران سوم و دوم زمین‌شناسی تعلق دارد و سنگ‌های آن اغلب آهکی و گچی است. به عقیده زمین‌شناسان، بعضی کوه‌های این استان (مانند آتش‌فشان تفتان) به اواخر دوران سوم و اوایل دوران چهارم تعلق دارند. ارتفاعات سیستان و بلوچستان، جزء رشته‌‌کوه‌های مرکزی ایران و شامل ناهمواری‌های شرق چاله لوت و ارتفاعات دیواره شرقی و جنوبی چاله جازموریان است. این ارتفاعات در همه جا پیوسته نیستند. به‌طوری که حوضه‌های پستی در فواصل این ارتفاعات پدید آمده‌اند. پهنای کوهستان‌ها از شمال به جنوب افزایش می‌یابد و در فاصله ایرانشهر- کوهک به بیشترین حد خود می‌رسد. این ناهمواری‌ها مشتمل بر کوه‌های سیستان و کوه‌های بلوچستان است. منطقه سیستان و بلوچستان با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، از یک طرف تحتتأثیر جریان‌های جوی متعدد مانند: جریان بادی شبه قاره هند و به تبع آن باران‌های موسمی اقیانوس هند است و از طرف دیگر تحتتأثیر فشار زیاد عرض‌های متوسط قرار دارد که گرمای شدید مهم‌ترین پدیده مشهود اقلیمی آن است. در وضعیت هواشناسی این منطقه بادهای شدید موسمی، طوفان شن، رگبارهای سیل‌آسا، رطوبت زیاد و مه صبحگاهی پدیده‌های قابل توجه است.
۲. روش‌های تأمین آب برای منطقه و امکان‌سنجی هر روش
بحران آب سال‌هاست که جهان را درگیر خود کرده است. کشورهای اروپایی و آمریکایی، علی‌رغم سرانه بارش نسبتاً مناسب، هر ساله بودجه کلانی را صرف تحقیقات گسترده روی تأمین منابع آب پایدار می‌کنند. ایران با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، به جز برخی نواحی شمالی و غربی، در پنجاه سال اخیر با مشکل آب روبه‌رو بوده و حل این مشکل تنها با اتخاذ سیاست‌های کلان توسعه پایدار ممکن خواهد بود. در این سالها رخداد خشک‌سالی، با وقوع سیل‌های متناوب همراه بوده است. تغییرات اقلیمی نشان داده که سیل روی دیگر سکه خشک‌سالی است. شرایط جغرافیایی، دسترسی به منابع آبی، شرایط آب‌وهوایی، وسعت، سرانه بارش، تراکم جمعیت، حوزه‌های مصرف و... از جمله عواملی هستند که در تأمین منابع آبی مورد توجه قرار می‌گیرند. استان سیستان و بلوچستان، دومین استان پهناور ایران و کم‌تراکم‌ترین استان به لحظات توزیع جمعیت است. آب و هوای استان خشک و در شرایط بیابانی- نیمه‌بیابانی است. منبع اصلی آب استان هیرمند است که نوسانات بسیاری را در بیست سال اخیر تجربه کرده و بیشتر سالها دچار خشک‌سالی است. همچنین ۲۷۰ کیلومتر از نواحی جنوبی این استان را سواحل دریای عمان (شکل۱) تشکیل می‌دهد.
براساس آمارها، بیش از ۹۴ درصد مصرف سالانه آب استان در کشاورزی، پنج درصد در آشامیدن و یک درصد در صنعت مصرف می‌شود. بارش سالانه استان بسیار کم است، با این حال با دوره بازگشت نسبتاً کوتاه، سیلاب‌های شدیدی استان را فرا می‌گیرد. سرانه بارش حدود ۱۰۰ میلی‌متر است که پس از استان یزد، کمترین سرانه را در میان استان‌های کشور دارد (تسنیم، ۲۰۱۴).
بحران آب سال‌هاست که جهان را درگیر خود کرده است. کشورهای اروپایی و آمریکایی، علی‌رغم سرانه بارش نسبتاً مناسب، هر ساله بودجه کلانی را صرف تحقیقات گسترده روی تأمین منابع آب پایدار می‌کنند. ایران با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، به جز برخی نواحی شمالی و غربی، در پنجاه سال اخیر با مشکل آب روبه‌رو بوده است و حل این مشکل تنها با اتخاذ سیاست‌های کلان توسعه پایدار ممکن خواهد بود
در چنین شرایطی، مدیریت منابع آبی مهم‌ترین رکن در بهبود شرایط فعلی است. در این استان تاکنون، ۳۳ سد شامل ۷ سد مخزنی، ۱۵ سد تغذیه‌ای و ۱۱ سد انحرافی به‌منظور مهار رواناب‌ها و ذخیره‌سازی آب احداث شده است. باید توجه کرد که نزدیک به ۸۵ درصد بارش سالانه (حدود ۲۰ میلیارد متر مکعب) به دلیل گرمای شدید تبخیر می‌شود، ۸ درصد ۱.۶۰۰.۰۰۰.۰۰۰ متر مکعب) به‌صورت رواناب است که ۱.۳۰۰.۰۰۰.۰۰۰ متر مکعب آن از استان خارج می‌شود و ۷ درصد آن (۱.۴۰۰.۰۰۰.۰۰۰ متر مکعب) به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ پیدا می‌کند (شرکت آب منطقه‌ای، ۲۰۱۵). به علاوه ۷۸ درصد ظرفیت سدهای استان، خالی است (ایرنا، ۲۰۱۸). لذا، جدا از اجرای طرحهای نوآورانه و جدید، شاید به حداقل رساندن این مقدار هدررفت آب بتواند به تنهایی بخش بزرگی از مشکلات آب استان را حل کند.
در یک مطالعه جامع که در مؤسسه پاسیفیک (Pacific Institute) انجام شده، طرحهای رفع مشکل کمبود آب در کالیفرنیا، که به لحاظ نزدیکی به دریا شرایطی مشابه استان سیستان و بلوچستان دارد، بررسی گردیده است (Cooley & Phurisamban, ۲۰۱۶). خلاصه هزینه‌های برآوردشده برای طرحهای مورد مطالعه در جدول۱ آورده شده است. این هزینه‌ها با قیمت ارز یک دلار برابر ده هزار تومان به‌دست آمده است. از این طرح‌ها، طرح حفظ سیلاب و استفاده مجدد کمترین هزینه واحد را داشته و پس از آن آب شیرین‌کن تلخاب و پساب قرار دارد. در این طرح‌ها، با افزایش ظرفیت، هزینه واحد می‌تواند تا ۸۰ درصد کاهش یابد. نکته قابل توجه آن است که احداث سد در این پروژه در نظر گرفته نشده و تنها طرح آب‌بند بررسی گردیده است.
در مطالعه دیگری که توسط مؤسسه «اِن. آر. دی.سی» NRDC)) انجام شد، مقایسه‌ای میان هزینه‌های ساخت سد و اعمال طرحهای مدیریت منابع آب صورت گرفت (NRDC, ۲۰۱۴). این مطالعه نتیجه گرفت که ساخت یک سد، هزینه‌ای معادل ۳/۵ میلیارد دلار و اجرای طرحهای مدیریتی هزینه‌ای برابر ۴/۷ میلیارد دلار خواهد داشت، در حالی که آبی که از سد به دست می‌آید یک‌هشتم آبی است که با طرحهای فرهنگی به ذخیره آبی افزوده می‌شود.
در کنار مدیریت بهینه منابع آب، طرحهای بسیاری در سراسر دنیا در حال بررسی و اجراست که می‌توان با مطالعه دقیق، اجرای آن‌ها را در ایران و به‌طور خاص استان سیستان و بلوچستان امکان‌سنجی نموددر کنار مدیریت بهینه منابع آب، طرحهای بسیاری در سراسر دنیا در حال بررسی و اجراست که می‌توان با مطالعه دقیق، اجرای آن‌ها را در ایران و به‌طور خاص استان سیستان و بلوچستان امکان‌سنجی نمود.
در
کنار مدیریت بهینه منابع آب، طرحهای بسیاری در سراسر دنیا در حال بررسی و
اجراست که می‌توان با مطالعه دقیق، اجرای آن‌ها را در ایران و به‌طور خاص
استان سیستان و بلوچستان امکان‌سنجی نموددر کنار مدیریت بهینه منابع آب،
طرحهای بسیاری در سراسر دنیا در حال بررسی و اجراست که می‌توان با مطالعه
دقیق، اجرای آن‌ها را در ایران و به‌طور خاص استان سیستان و بلوچستان
امکان‌سنجی نمود. احداث کارخانه‌های آب شیرین‌کن، سد‌سازی، انتقال از منابع پرآب در دسترس و ... از جمله این طرح‌هاست که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم. طرحهای نوآورانه چون استحصال آب از هوا نیز وجود دارد که گرچه ممکن است در آینده بسیار مورد توجه قرار گیرند، لکن در شرایط بحرانی کنونی، طرح‌هایی بررسی شده‌اند که پیش‌تر تا حدی مورد آزمون و خطا قرار گرفته‌اند.
۲-۱. تأمین آب شیرین از دریا
احداث کارخانه‌های آب شیرین‌کن یکی از روش‌هایی است که حدوداً از دهه ۱۹۵۰م مورد توجه قرار گرفت، اما به‌دلیل هزینه‌های گزاف اجرایی چندان با اقبال روبه‌رو نشد. اما در سال‌های اخیر، با پیشرفت فناوری و پایین آمدن هزینه‌های آن، احداث این کارخانه‌ها در جهان رشد کرده است. اکنون بیش از ۴۵ درصد کل کارخانه‌های آب شیرین‌کن دنیا در کشورهای ثروتمند عربی حوزه خلیج‌فارس مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند که نزدیک به ۹۰ درصد آب شرب مورد نیاز این کشورها را تأمین می‌کنند. امارات متحده عربی روزانه ده میلیون متر مکعب آب شیرین تولید می‌کند که این رقم در حدود سه برابر حجم آب مصرفی تهران در هر شبانه‌روز است (تابناک، ۲۰۱۸). به عبارتی دیگر، آب شیرین‌کن‌های امارات می‌توانند در کمتر از ۲۰ روز به اندازه کل ظرفیت سد کرج آب تولید کنند.
کشور ما نیز در سال‌های اخیر چندین پروژه احداث کارخانه‌های آب شیرین‌کن را آغاز کرده و به بهره‌برداری رسانده است. پروژه آب شیرین‌کن چابهار- کنارک با ظرفیت ۵/۱۷ هزار متر مکعب یکی از این پروژه‌هاست که از سال ۱۳۸۹ در حال بهره‌برداری است (سازمان محیط زیست، ۲۰۱۰). با این حال، به دلیل نکات فنی پیچیده در تعمیر و نگهداری دستگاه‌ها، چند سالی است که این پروژه عملکرد مناسب خود را از دست داده و نتوانسته است بر قیمت آب در منطقه اثر ویژه‌ای بگذارد. کمبود نیروهای متخصص در این منطقه نیز می‌تواند یکی از عوامل مهم در ناکامی چنین پروژه‌هایی باشد. به علاوه، برای راه‌اندازی آب‌شیرین‌کن‌ها نیاز به تأمین برق نیز نیاز هست، گرچه با طراحی بهینه می‌توان از طریق همین نیروگاه‌ها به تولید برق مورد نیاز کارخانه و مناطق تحت پوشش رسید.
برای بررسی هزینه‌های احداث کارخانه آب شیرین‌کن، در جدول ۲ به بررسی چهار کارخانه احداث‌شده در ایران، شامل آب شیرین‌کن چابهار- کنارک، آب شیرین‌کن بندرعباس (صدا و سیما، ۲۰۱۸)، آب شیرین‌کن بوشهر (تسنیم، ۲۰۱۸) و آب شیرین‌کن قشم (موج، ۲۰۱۸) به همراه ظرفیت و هزینه آن‌ها پرداخته شده است. با توجه به نوسان‌های ارزش پول، برای به‌دست آوردن هزینه‌های قابل مقایسه، لازم است هزینه‌های سال‌های گذشته به هزینه معادل به‌روز تبدیل شود. به همین منظور، قیمت سکه طی سالها مد‌نظر قرار گرفته و براساس نسبت قیمت سکه در هر سال به قیمت سکه سال ۱۳۹۷، هزینه‌های آن سال معادل‌سازی شده است.
گرچه در بعضی مطالعات، تأمین آب شیرین از دریا (به‌عنوان یک منبع تقریباً تمام‌نشدنی) یک طرح توسعه پایدار تلقی شده، اما ورود حجم بسیار زیاد تلخاب و پساب این کارخانه به دریا قطعاً خسارات غیرقابل تخمینی به دریا و اکوسیستم منطقه خواهد زد؛ خساراتی که تاکنون بشر با آن مواجه نشده است و در پنجاه سال آینده بروز خواهند کرد.
۲-۲. تأمین آب از منابع آب زیرزمینی
خشک‌سالی‌های طولانی در ایران و برداشت
بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی باعث مشکلات محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی
فراوانی شده است. میزان برداشت از آب زیرزمینی در استان حدود ۲ میلیارد متر
مکعب در سال بوده که تقریباً ۶۰۰ میلیون متر مکعب بیشتر از استاندارد
جهانی برای این منطقه است. حفر چاه‌های غیرمجاز به دلیل عدم مدیریت صحیح
منابع و عدم آب‌رسانی کافی به دشت‌ها و مزارع از مهم‌ترین دلایل خالی‌شدن
منابع زیرزمینی است. لذا، تأمین آب از منابع زیرزمینی پیش از آنکه سطح
ایستابی به میزان قابل قبولی بازگردد، به هیچ‌وجه قابل توجیه نیست.
گرچه در بعضی مطالعات، تأمین آب شیرین از دریا (به‌عنوان یک منبع تقریباً تمام‌نشدنی) یک طرح توسعه پایدار تلقی شده، اما ورود حجم بسیار زیاد تلخاب و پساب این کارخانه به دریا قطعاً خسارات غیرقابل تخمینی به دریا و اکوسیستم منطقه خواهد زد؛ خساراتی که تاکنون بشر با آن مواجه نشده است و در پنجاه سال آینده بروز خواهند کرد
معاونت حفاظت و بهره‌برداری منابع آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان، طرح‌هایی را برای کنترل مصرف آب زیرزمینی و با هدف احیا و تعادل‌بخشی منابع آب‌های زیرزمینی در نظر گرفته که میزان نتیجه‌دهی و اثربخشی آن هنوز مشخص نشده است. این طرح‌ها شامل تقویت و استقرار گروه‌های بازرسی از منابع آب‌های زیرزمینی، تجهیز چاه‌ها به کنتورهای هوشمند، ایجاد سامانه پایش و بانک اطلاعاتی، ساماندهی شرکت‌های حفاری، خرید چاه‌های کم‌بازده کشاورزی، انجام مطالعات حفاظت از منابع آب‌های زیرزمینی، کف‌شکنی چاه‌هایی که در دشت‌های ممنوعه قرار دارند، استقرار مدیریت مشارکت آب‌های زیرزمینی با استفاده از تشکل‌های آب‌بران و مدیریت کیفیت منابع آب‌های زیرزمینی است.
۲-۳. تأمین آب از طریق سد‌سازی
در کشور ما تا به حال بیش از ۱۷۰ سد ساخته شده که ۳۳ مورد آن در استان سیستان و بلوچستان بوده است. هدف اصلی سدها جمع‌آوری آب باران و رواناب‌ها و توزیع مناسب آب به مناطق اطراف است. در این استان، گرچه سرانه بارش بسیار پایین است، اما وقوع سیلاب‌ها و طوفان‌ها حجم آب زیادی را روانه اقیانوس یا کشور همسایه می‌کند. آبی که در صورت حفظ به وسیله آب‌بندها می‌تواند بخش بزرگی از مشکل کمآبی را حل کند. برای بررسی هزینه‌های احداث سد، در جدول ۳ به بررسی دوازده سد احداث‌شده در ایران به همراه ظرفیت و هزینه آن‌ها پرداخته شده است.
براساس جدول ۳، می‌توان نموداری میان ظرفیت و هزینه معادل به‌دست آورد (شکل ۱). با برازش یک نمودار توانی بر این نمودار، رابطه‌ای میان ظرفیت و هزینه حاصل می‌شود (هزینه= ۳۵.۰- (ظرفیت)× ۴۶) که می‌تواند راهنمایی برای تخمین اولیه هزینه احداث سد باشد. روشن است که با افزایش ظرفیت، هزینه واحد کاهش می‌یابد. اما این الزاماً نشان‌دهنده به‌صرفه‌بودن سدهای بزرگ نیست. چرا که با افزایش ظرفیت سد، هدررفت و تبخیر آب شدت پیدا می‌کند و مخاطرات محیط‌زیستی افزایش می‌یابد.
در کشور ما تا به حال بیش از ۱۷۰ سد ساخته شده که ۳۳ مورد آن در استان سیستان و بلوچستان بوده است. هدف اصلی سدها جمع‌آوری آب باران و رواناب‌ها و توزیع مناسب آب در مناطق اطراف است. در این استان، گرچه سرانه بارش بسیار پایین است، اما وقوع سیلاب‌ها و طوفان‌ها حجم آب زیادی را روانه اقیانوس یا کشور همسایه می‌کند
از نقش کلیدی سد‌سازی در توسعه پایدار و مدیریت منابع آب نمی‌توان چشم پوشید، اما باید توجه نمود که سد همیشه راه‌حل مشکل کمآبی نیست. یکی از بزرگ‌ترین بلایای سدها تبخیر سطحی آب، به‌خصوص در مناطق گرم و خشک است؛ اتفاقی که هر سال در استان سیستان و بلوچستان و با خسارات گسترده رخ می‌دهد. هما‌ن‌طور که پیش‌تر اشاره شد، حدود ۸۵ درصد از میزان بارش سالانه تبخیر می‌شود و سهم سدها در این تبخیر بسیار زیاد است؛ چرا که عمدتاً سطح وسیع آب با عمق کم در برابر تابش شدید خورشید و درجه دمای بالا قرار می‌گیرد. برای جلوگیری از تبخیر سدها، راه‌های نوین گوناگونی تا به امروز آزموده شده است. یکی از این راه‌ها، استفاده از صفحات خورشیدی شناور بر سطح آب سد است. این صفحات خورشیدی، ضمن تولید برق از انرژی خورشیدی، از تبخیر سطحی آب نیز جلوگیری می‌کنند.
علاوه بر مشکل تبخیر، پر شدن سدها در استان سیستان و بلوچستان نیز بسیار زمانبر‌تر از دیگر استان‌هاست، به‌طوری که گاه یک سد بیش از ده سال در مرحله آب‌گیری قرار داشته و نتوانسته است به چرخه توزیع آب منطقه بپیوندد. در چنین شرایطی، بهترین پیشنهاد می‌تواند احداث شبکه قنات‌های جدید و سدهای زیرزمینی باشد تا از تبخیر و هدررفت آب جلوگیری شود. برای احداث قنات‌ها می‌توان از ظرفیت ساکنان منطقه استفاده کرد تا به این ترتیب سطح آب زیرزمینی نیز در یک حد مشخص تضمین شود. سدهای زیرزمینی نیز اگرچه ظرفیت بسیار کمتری نسبت به سدهای روباز دارند، اما اتفاقاً این ویژگی در منطقه پهناور با تراکم جمعیت پایین یک حسن به حساب می‌آید. در واقع، اگر برای یکی منطقه با وسعت ۲۰ هزار کیلومتر مربع، احداث یک سد روباز با ظرفیت ۲۰۰ میلیون متر مکعب را با احداث ۴۰ سد زیرزمینی با ظرفیت هر یک ۵ میلیون متر مکعب مقایسه کنیم، واضح است که هزینه انتقال آب سد روباز به نقاط تمرکز جمعیت در سرتاسر کشور۲۰ هزار کیلومتر مربع بسیار بیشتر از زمانی است که در هر نقطه تمرکز جمعیت یک سد زیرزمینی احداث شود.
از نقش کلیدی سد‌سازی در توسعه پایدار و مدیریت منابع آب نمی‌توان چشم پوشید. اما باید توجه نمود که سد همیشه راه‌حل مشکل کمآبی نیست. یکی از بزرگ‌ترین بلایای سدها تبخیر سطحی آب، به‌خصوص در مناطق گرم و خشک است؛ اتفاقی که هر سال در استان سیستان و بلوچستان و با خسارات گسترده رخ می‌دهد
به لحاظ محیط زیستی، سدهای زیرزمینی مخاطرات بسیار کمتری به همراه دارند و بسیاری از آلودگی‌هایی که در سدهای روباز شایع هستند، در سدهای زیرزمینی رخ نمی‌دهند. به علاوه، آب ذخیره در سدهای زیرزمینی می‌تواند برای تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی استفاده شود و مانع از خشک‌شدن سفره‌ها و نشست زمین شود. هزینه احداث سد زیرزمینی نیز کمتر از سد روباز است گرچه آب سد زیرزمینی نیاز به پایش بیشتری دارد تا ضمن حفظ کیفیت آب، از عایق‌بندی سد و نبود ریزشکاف‌ها اطمینان حاصل شود. سال ۱۳۸۷، روزنامه «ایران» به نقل از رئیس وقت پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیز‌داری گزارش کرد که هزینه ساخت یک سد زیرزمینی فرضی با ظرفیتی حدود ۰/۷ میلیون متر مکعب تقریباً معادلِ ۲۵۰ میلیون تومان است (افشار، ۲۰۰۸) باید توجه داشت که عواملی چون انتخاب ۱۰ نوع لاینینگ، زهکشی و... تأثیر بسیار زیادی بر هزینه نهایی آن خواهند داشت. برای برآوردِ هزینه احداث زیرزمینی، در این مطالعه، به بررسی هزینه‌های پروژه‌های پیشین پرداخته شد. با وجود این، به دلیل سابقه کوتاه احداث سد زیرزمینی در ایران، در ادامه چهار نمونه آمده است. نمونه اول، سد زیرزمینی فرضی است که پیش‌تر به آن اشاره شد. نمونه دوم سدی در کشور کنیا (Gur & Spuhler, ۲۰۱۹)، نمونه سوم سدی در کرمان (مکران، ۲۰۱۴) و نمونه چهارم سدی در آذربایجان شرقی (مهر، ۲۰۱۳) است.
از طرف دیگر، اقلیم استان سیستان و بلوچستان و طوفان‌های موسمی باعث شده است که در عین خشک‌سالی‌های طولانی، بیش از ۸۱ درصد رواناب‌ها به حجم ۱.۳۰۰.۰۰۰.۰۰۰ متر مکعب هم از دست برود؛ یعنی حجمی بیش از شش برابر ظرفیت سد زیردان و هفت برابر سد کرج! استفاده از آب‌بندهایی که آب را به سرعت به منابع زیرزمینی (سد زیرزمینی، قنات و ...) برساند، می‌تواند علاوه بر تأمین بخش زیادی از نیاز استان، به بالا آمدن سطح ایستابی آب زیرزمینی کمک شایانی کند.
مجموعه پیشنهادهای ارائه‌شده در این بخش، بیش از همه به مدیریت علمی نیاز دارد. خوشبختانه کشور ما تجربه و مهارت کافی برای ساخت قنات‌ها و سدهای زیرزمینی را دارد و تنها با یک برنامه مدون و مدیریت پایدار می‌توان بخش زیادی را مشکلات آب استان را حل نمود.
۲-۴. ذخیره و تصفیه فاضلاب، رواناب و سیلاب
ذخیره رواناب و سیلاب، در وهله نخست، مانع از تخریب مناطق شهری و روستایی می‌شود و در وهله بعد یک منبع از‌دست‌رفته را دوباره به چرخه استفاده باز می‌گرداند. در خصوص رواناب و سیلاب، مهم‌ترین عامل وجود سیستم جمع‌آوری انتقال رواناب و سیلاب است؛ سیستمی که با صرف هزینه‌ای نه‌چندان زیاد مانع از هدررفت حجم زیادی آب می‌شود. راهکارهای مدیریت سیلاب، در دو دسته اصلی خلاصه می‌شود: دسته نخست، راهکارهای ساختاری است که شامل سازه‌های ذخیره آب نزدیک منبع سیلاب، سامانه‌های نفوذ‌پذیری، سامانه استفاده مجدد از آب باران و ایجاد مراکز غیرمتمرکز ذخیره آب است. دسته دوم، راهکارهای غیرساختاری است، شامل کمینه کردن سطوح نفوذ‌ناپذیری شهری، افزایش پوشش گیاهی و افزایش نفوذ‌پذیری خاک.
در خصوص تصفیه فاضلاب نیز، مهم‌ترین مسئله احداث سیستم‌های انتقال فاضلاب به مراکز تصفیه است. به‌نظر می‌رسد. این منابع (فاضلاب، رواناب و سیلاب) که معمولاً به هدر می‌روند، منبع بزرگی از آب هستند که تنها هزینه انتقال آب و تصفیه را به همراه دارند و می‌توانند پاسخگوی بخش مهمی از نیازهای استان باشند. دوره بازگشت کوتاه سیل در منطقه، به این معناست که هر چند سال یک‌بار، حجم زیادی آب به سمت استان روانه می‌شود و هدر می‌رود. لذا، هرگز نمی‌توان از چنین منابعی چشم پوشید.
۲-۵. تأمین آب از طریق انتقال آب از حوزه‌های پرآب مجاور
انتقال آب از حوزه‌های پرآب به ساخت شبکه‌های انتقال و لوله‌گذاری‌های بسیار طولانی نیاز دارد. با توجه به وسعت استان، سیستان و بلوچستان چیزی حدود پانزده برابر استان تهران و تقریباً به اندازه کشور سوریه، شبکه انتقال هزینه‌های بسیار گزافی خواهد داشت. به‌علاوه، همه استان‌های همجوار استان، خود درگیر خشک‌سالی هستند و احتمالاً نزدیک‌ترین منبع آب قابل انتقال کارون خواهد بود که آن هم در فاصله حدوداً ۱۲۰۰ کیلومتری استان قرار دارد. شایان ذکر است در میان مراحل چرخه آب‌رسانی، انتقال آب همواره بیشترین هدررفت آب را دارد و کوچک‌ترین خللی می‌تواند منجر به هدر رفتن میلیون‌ها مترمکعب آب شود. از طرف دیگر، کارون و سرچشمه‌های آن منبع تغذیه کل غرب کشور و دامن زدن به مناقشات بین استانی خواهد شد و زیان‌های فراون اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. نمونه چنین تجربه‌ای اکنون در منازعات میان کشاورزان استان اصفهان و یزد دیده می‌شود و وحدت ملی را نشانه می‌رود.
۲-۶. خرید آب از کارخانه‌های آب آشامیدنی
خرید آب کارخانه‌های آب آشامیدنی در دو حالت قابل بحث است. اگر خرید از کارخانه‌های داخلی باشد، در واقع به معنای استفاده از منابع داخلی است که عموماً رو به پایان هستند و نمی‌تواند در قالب یک طرح توسعه پایدار قرار گیرد. اما در صورتی که خرید از کارخانه‌های برون‌مرزی باشد، می‌توان به سراغ آب شیرین‌کن‌های کشورهای عربی رفت. در میان این کشورها، عمان به دلیل نزدیک‌تر بودن به استان و همچنین روابط سیاسی خوب با کشور ما می‌تواند گزینه مناسبی باشد. اما باید توجه داشت که هزینه خرید آب مورد نیاز احتمالاً بیش از هزینه تمام‌شده آبی خواهد بود که در یک کارخانه آب شیرین‌کن داخلی به دست خواهد آمد. تنها نکته‌ای که پیشنهاد خرید آب از کارخانه خارجی (مثلاً عمان) را پررنگ می‌کند، عدم عملکرد بهینه و مناسب کارخانه داخلی در آن منطقه است، یعنی کمبود نیروی متخصص و عدم تخصیص بودجه تعمیر و نگهداری. چنانچه کارخانه داخلی بتواند بدون هدررفت انرژی گزاف و به شکل بهینه فعالیت کند، طبعاً گزینه خارجی حذف می‌شود.
۳. بحث و نتیجه‌گیری
برای انتخاب مناسب‌ترین روش تأمین آب، باید عامل‌های گوناگونی را در نظر گرفت. عوامل اقتصادی، جغرافیایی، آب و هوایی و فرهنگی از جمله فاکتورهایی است که در انتخاب نهایی تأثیر مهمی دارند. در این مطالعه، به‌عنوان گام نخست، صرفه اقتصادی و هزینه فایده در نظر گرفته شده است. به عبارتی دیگر، هزینه تولید یک واحد آب برای طرحهای عملیاتی‌ای که در بخش قبل به آن‌ها (سد، آب‌شیرین‌کن و سد زیرزمینی) پرداخته شد، محاسبه و در جدول ۵ آمده است. به علاوه، در کنار انتخاب هر کدام از این روش‌ها، باید اهتمام ویژه‌ای به احداث تأسیسات جمع‌آوری و ذخیره فاضلاب، رواناب و سیلاب داشت؛ چرا که اولاً هزینه‌های این طرح (مانند خطوط انتقال آب) در مقایسه با سایر طرح‌ها پایین است و ثانیاً این منابع دارنده حجم زیادی آب هستند که همگی به هدر می‌رود.
در بررسی جدول زیر، هزینه به‌روز و هزینه به‌روز بر میلیون متر مکعب برای هر نمونه آمده است. نتایج جدول ۵، برای مقایسه بیشتر در شکل ۴ آورده شده است. میانگین هزینه در هر طرح محاسبه شده است تا بتوان این طرح‌ها را به شکلی عملی‌تر مقایسه نمود. هزینه میانگین بر میلیون متر مکعب در طرح سد روباز بیشترین مقدار (۳۰) است و سپس طرح آب شیرین‌کن (۲۸) و سد زیرزمینی (۱۲) قرار دارند. به عبارت دیگر، هزینه میانگین برای تولید یک‌میلیون متر مکعب در سد روباز ۵.۲ برابر سد زیرزمینی و در آب شیرین‌کن حدود ۲.۳ برابر سد زیرزمینی است.
باید توجه کرد که علاوه بر اختلاف هزینه میانگین سه طرح، هزینه ساخت سد زیرزمینی به دلیل جلوگیری از تبخیر آب و عدم نیاز به خطوط طولانی انتقال آب، صرفه بسیار بالایی دارد. همچنین، هزینه آب‌شیرین‌کن‌ها را باید با اندکی تخفیف در نظر گرفت؛ چرا که این هزینه شامل تمام هزینه‌ها تا پیش از تحویل آب آشامیدنی به خطوط انتقال می‌شود. اما هزینه ساخت سد روباز، تنها شامل احداث سد بوده، و هزینه‌های تصفیه، گندزدایی و ... در آن لحاظ نشده است.
با در نظر گرفتن مسائل اقتصادی و هزینه طرح‌ها و همچنین مسائل محیط زیستی، این مطالعه پیشنهاد می‌کند که احداث تأسیسات جمع‌آوری و ذخیره فاضلاب، رواناب و سیلاب و همچنین مطالعات امکان‌سنجی و احداث سدهای زیرزمینی در اولویت مدیران و دست‌اندرکاران این حوزه قرار گیرد. اهمیت ساخت سدهای روباز بر کسی پوشیده نیست، اما باید دانست که این سدها در ایران به تعداد قابل قبولی رسیده‌اند و ساخت بیش از حد سدهای روباز تنها به تبخیر و هدررفت بیشتر آب، مخاطرات محیط‌زیستی گسترده‌تر و هزینه‌های کلانِ بی‌بازگشت دامن می‌زند.
پی‌نوشت
Natural Resources Defense Council NRDC
منابع
• Cooley, H., & Phurisamban, R.(۲۰۱۶). The Cost of Alternative Water Supply and Efficiency Options in California. Pacific Institute.
• Gur, E., & Spuhler, D.(۲۰۱۹). Sand Dams and Subsurface Dams;
http:// sswm. Info/ sswm- solutions bop- markets/ improving- water and sanitation- services- provided public institutions- ۰/ sand- dams- and- subsurface- dams.
• NRDC. (۲۰۱۴). Regional Water Supply Solutions Generally More Cost- Effective than New Dams and Reservoirs.
• افشار، ز. (۲۰۰۸. July۸)، «جزئیات ساخت ۲۲ سد زیرزمینی». روزنامه ایران.
• ایرنا. (۲۰۱۸). «۷۸ درصد ظرفیت سدهای سیستان و بلوچستان خالی است» قابل بازیابی در: https:// www. Irna. Ir/ news/ ۸۳۱۶۰۴۱۳/۷۸
• تابناک. (۲۰۱۸). اماراتی‌ها سه برابر نیاز شهر تهران آب خلیج‌فارس را شیرین می‌کنند. قابل بازیابی در: https:// www. Tabnak. Ir / fa/ news/ ۸۱۰۹۱۲/
• تسنیم. (۲۰۱۴). ۹۴ درصد آب در بخش کشاورزی سیستان و بلوچستان مصرف می‌شود. قابل بازیابی در: . https:// www. Tasnimnews. Com/ fa/news/ ۱۳۹۳/۱۲/۰۶/۶۶۵۵۱۹/۹۴
• تسنیم. (۲۰۱۸). «آب شیرین‌کن بوشهر» .پروژه ۴۵ هزار متر مکعبی آب‌شیرین‌کن بوشهر با ۲۳۰ میلیارد تومان اعتبار اجرایی می‌شود. قابل بازیابی در: https:// www. Tasnimnews. Com/ fa/news/ ۱۳۹۷/۰۳/۲۳/۱۷۴۹۰۹۵
۲۳۰ میلیارد تومان اعتبار اجرایی می‌شود.
• سازمان محیط زیست. (۲۰۱۰). «چابهار- کنارک، آب شیرین‌کن» قابل بازیابی در: http:// www. Sbdoe. Ir/ cms/ printit. Asp? id= ۱۰۹۳ \
• شرکت آب منطقه‌ای. (۲۰۱۵). «تبخیر شدید بارش سالانه در استان سیستان و بلوچستان».
• صدا و سیما. (۲۰۱۸). بندر عباس، آب شیرین‌کن آغاز ساخت بزرگ‌ترین آب شیرین‌کن کشور در بندرعباس. http://www. iribnews. Ir/ fa/ news/ ۲۹۹۸۹
• مکران. (۲۰۱۴). «سد زیرزمینی راهی نو برای مقابله با خشک‌سالی» قابل بازیابی در: http:// www. Makran. Ir/?p= ۳۴۵۴
• مهر. (۲۰۱۳). ساخت سدهای زیرزمینی در آذربایجان شرقی/ سازه‌هایی برای سیراب‌کردن لب‌های تشنه زمین ساخت سدهای زیرزمینی در آذربایجان شرقی سازه‌هایی برای سیراب کردن http://www. Mehrnews. Com/ news/ ۲۱۱۴۴۸۶
• موج (۲۰۱۸). «آب شیرین‌کن قشم». بخش هرمزگان ۸۶/۲۵۵۱۵۹ فاز نخست بزرگ‌ترین آب شیرین‌کن کشور در بندرعباس بهره‌برداری می‌شود. قابل بازیابی در: http://www. Mojnews. com.