معرفی کتاب: آب، بوم‌سازگان‌ها و جامعه

• نام کتاب: آب، بوم‌سازگان^۱ها و جامعه: تلاقی رشته‌ها
• نویسنده‌: جایانتا باندیوپادمیای
• مترجم: ویدا نوشین‌فر
• عنوان اصلی: water, ecosystems and society: a confluence of disciplines,2009
• ناشر: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، چاپ اول، ۱۳۹۶

«سیل رویدادی غیرمعمول و فاجعه‌بار به حساب می‌آید. سطح آب رودها طی ایام مختلف سال به‌طور دائم در حال تغییر است. طغیان‌های طبیعی، بخش جدایی‌ناپذیر جریان‌های آب، نه به کلی مصیبت‌اند، و نه فقط خیر و برکت. هم مزایایی برای زندگی و اقتصاد بشر به همراه دارند و هم مضرات و خرابی‌هایی.» عبارت بالا بخشی از فصل دوم کتاب «آب، بوم‌سازگان و جامعه (با موضوع سیل) است که به قلم جایانتا باندیوپادمیای، رئیس مرکز توسعه و سیاست‌گذاری محیط زیست در هند به رشته تحریر درآمده و خانم ویدا نوشین‌فر آن‌ را ترجمه کرد‌ه است. کتاب رویکردی هدفمند در مورد آب و تأثیرات زیست‌محیطی آن بر روی جوامع مختلف خصوصاً کشور هند دارد تا با بیان اهمیت و اثربخشی این ماده حیاتی در رونق اقتصاد مناطق مختلف و حتی در شرایط فعلی جهان، نقش سیاسی آن را نشان دهد. در این بین، نویسنده کوشیده است به تفصیل، انواع سیل‌ها و مزایا و مضرات آن‌ها را بیان کند. او در پایان از رودها با عنوان جایی برای عدالت و پایداری نام برده است.

همه می‌دانیم که آب مایه حیات است و زندگی تمام جانداران به آب بستگی دارد. با این حال ارزش واقعی آن برای برخی از افراد هنوز مشخص نیست. می‌دانیم که میزان آب تولید‌شده در طبیعت تقریباً ثابت است، در حالی که جمعیت مصرف‌کننده آن روزبه‌روز افزایش می‌یابد؛ به‌طور مثال سرانه آب برای هر ایرانی، طبق پیش‌بینی‌ها، در سال ۱۴۰۰ به کمتر از ۱۴۰۰ متر مکعب در سال خواهد رسید که این به معنای ورود ایران به بحران آبی است. اصطلاح مدیریت یکپارچه منابع آب در سال‌های اخیر بسیار پرکاربرد بوده است؛ از این رو نویسنده فصل اول کتاب با موضوع «دانش میان‌‌رشته‌ای در سامانه‌های آب»، حوزه‌هایی از قبیل آب‌شناسی^۳، آب زمین‌شناسی^۴،‌ هواشناسی^۵ و اقتصاد کشاورزی را به‌هم مرتبط نموده و طی آن ضرورت اتخاذ یک رویکرد جدید نسبت به مدیریت سامانه‌های آب در سطح جهانی را مدلّل و محرز ساخته است. نقش آب در رشد سریع توسعه اقتصادی کشورها (به‌خصوص هند) و بسیاری از آثار آن مورد توجه قرار گرفته است. از دیدگاه بوم‌سازگانی، سهم آب در رفاه انسان از جایی شروع می‌شود که آب به سطح زمین رسیده و در چرخه آب در عرصه خاکی قرار گرفته باشد. باران و نیز سامانه‌های آب‌ سطحی همواره مشهورترین نمود آب برای بشر بوده است.

در ‌شرایط طبیعی، آب‌های زیرزمینی و جریانات سطحی از طریق اتصالاتی به هم مربوط‌ می‌شوند که یا ذخایر آب زیرزمینی را تأمین می‌کنند یا آن‌ها را به سطح زمین می‌رسانند. آنچه اهمیت دارد سازوکارهای سازمانی لازم برای دگرگون ساختن نحوه استفاده از آب‌های زیرزمینی است که برای رسیدن به پایداری در اولویت قرار دارند.

آب رابطه تنگاتنگی با جامعه بشری دارد، با وجود این ابعاد اجتماعی، مدیریت و کاربرد آن به خوبی شناخته نشده است. دانش آب یک نقطه تلاقی برای علوم اجتماعی، علوم طبیعی و علوم مهندسی به‌وجود آورده و هر آنچه با این دانش ارتباط دارد در فصل اول کتاب به تفصیل تشریح شده است.

از دید عمومی، وقتی آب در یک ناحیه آن‌قدر بالا بیاید که سطح زمین‌هایی را بپوشاند که زیرآب نبوده‌اند آن را سیل می‌نامند. افزایش حضور انسان در دشت‌های سیلابی «مناطقی که زیر آب نبوده‌اند» به «مناطقی که انتظار نمی‌رود زیر آب باشند»، تغییر کرده و خسارت‌های اقتصادی ناشی از طغیان رود در دهه‌های اخیر افزایش یافته است. براساس نظام طبیعی جریان آب، در دوره‌های زمانی مختلف، بوم‌سازگان‌های متنوع آب، از بالا‌دست رود تا نقطه تلاقی با سایر رودها یا اقیانوس، شکل می‌گیرند. موضوع سیل، انواع آن، تأثیر مداخله انسان بر دشت‌های سیلابی، چشم‌انداز و علل و شرایط جاری شدن سیل در فصل دوم کتاب بررسی شده‌اند. ایجاد تغییرات مصنوعی در گذرگاه رودها، سابقه‌ای هشت‌هزار‌ساله دارد، اما میزان مداخلات ساختاری و تغییر جریان‌ها در صد سال گذشته، به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. مسئولیت ایجاد شرایط یا زمینه دو نوع از سیل‌های غیر معمول در عصر حاضر، در هم شکستن سدها، مدیریت غیر علمی سدها در زمان بارش‌های شدید در بالادست، رخنه یا شکاف در سیل‌بندها و سدهای خاکی و مانند آن می‌باشد.

ارزش‌گذاری آب  و مضامین آن؛ موضوع فصل سوم کتاب است و اهمیت آن در نقش ارزش‌گذاری در حل اختلافات آب به شمار می‌آید. ارزش‌گذاری خدمات اقتصادی آب شامل آب به‌عنوان ورودی در فرایند تولید و آب به‌عنوان کالایی در بسته رفاهی مصرف‌کننده می‌شود.  قیمت‌گذاری آب کشاورزی نیز از مطالب کاربردی کتاب محسوب می‌شود؛ زیرا گاهی قیمت‌گذاری حجمی، غیر‌عملی یا نامطلوب است. ارزش آب در بخش صنعت، از نقش آن به‌عنوان کالای همگانی واسطه، نشئت می‌گیرد که نقش فعالی در فرایند‌های تولید دارد. کمبود جهانی آب و انتقال آب میان‌حوزه‌ای از موضوعات فصل چهارم کتاب؛ پروژه اتصال رودخانه‌ها، به‌عنوان جایی برای عدالت و پایداری می‌باشد. برنامه‌ریزان و توسعه‌دهندگان آب همواره براساس پیش‌بینی رشد جمعیت، تولید صنعتی و کشاورزی و سطح توسعه اقتصادی، برای برآورد تقاضای آتی آب عمل کرده‌اند. بر این اساس، راه‌حل‌هایی مهندسی تجویز شدند تا این مقادیر آب را تأمین کنند.

این کتاب ۲۹۰ صفحه دارد و در پایان هر فصل مقالات مرتبط و مورد استفاده آن آورده شده است. در پایان نیز واژه‌نامه قرار گرفته است. متن کتاب به زبان ساده چنان نگاشته شده است که علاوه بر خوانندگان متخصص علوم در حوزه‌های مختلف، افراد عادی نیز، حتی بدون دانش تخصصی، می‌توانند به سادگی از آن استفاده و اطلاعات مفید آن را کسب کنند.



پی‌نوشت‌ها

1.ecosystem services
2. Integrated water Resource Management.
3. Hydrology
4. Geological water
5. Meteorology
6. River- link