ارزشیابی مستمر (تکوینی)
ارزشیابی مستمر شامل آن دسته از فعالیت‌های معلم می‌شود که در کلاس درس برای آگاهی از وضعیت یادگیری و رشد دانش‌آموزان در طول یک سال تحصیلی و ارائه بازخورد به دانش‌آموزان جهت رفع نقاط ضعف و بهبود نقاط قوت انجام می‌پذیرد. در سند برنامه درسی ملی، ارزشیابی «۱. به‌صورت مستمر تصویری روشن و همه‌جانبه از موقعیت کنونی دانش‌آموز، فاصله او با موقعیت بعدی و چگونگی اصلاح آن متناسب با ظرفیت‌ها و نیازهای وی ارائه می‌کند ...؛ ۲. ضمن حفظ کرامت انسانی، کاستی‌های یادگیری را فرصتی برای بهبود موقعیت دانش‌آموز می‌داند؛ ۳. کاستی‌های یادگیری را فرصتی برای بهبود و اصلاح نظام آموزشی می‌داند» (برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۲: ۴۷). ارزشیابی مستمر یعنی ارزشیابی رشددهنده و سازنده. همچنین درخصوص اصول حاکم بر ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و تربیتی برنامه درسی ملی به مواردی تأکید شده است، از جمله در بند ۱ـ۱۰: «با استفاده از انواع روش‌ها و ابزارها بتواند توانایی دانش‌آموزان را در بهره‌گیری از شایستگی‌های پایه در موقعیت‌های مختلف، به‌صورت معنادار منعکس کند» و در بند ۲ـ۱۰ «با ارائه شواهد متنوع و کافی، امکان قضاوت درخصوص سطح دستیابی دانش‌آموزان به اهداف و چگونگی اقدام مؤثر را منعکس کند». بنابراین معلم با این شیوه، اطلاعاتی را با این اهداف جمع‌آوری می‌کند. در نتیجه، گام بعدی در فرایند آموزش مشخص می‌شود:
۱. این شیوه برای دانش‌آموزان چقدر جذاب و گیرا بوده است؟
۲. در طرح درس جلسه بعد، امروز، فردا یا هفته دیگر، چه چیزهایی باید تغییر کند؟
۳. تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان در چیست؟
۴. نقاط ضعف و قوت تک‌تک دانش‌آموزان و همچنین نقاط ضعف و قوت مجموع کلاس در چه مواردی است؟
و چون آموزش نوین کاملاً دوسویه و تعاملی است، در فرایند ارزشیابی مستمر، خود دانش‌آموز هم اطلاعاتی به دست می‌آورد که طی آن:
۱. از میزان توانایی‌ها، مهارت‌ها و نگرش‌های خود باخبر می‌شود.
۲. با بازخورد مناسبی که معلم در این فرایند به او می‌دهد، می‌تواند نقاط قوت خود را رشد و نقاط ضعف خود را برطرف کند.
فرایند ارزشیابی مستمر که ملازم همیشگی آموزش معلم است، با تعیین ملاک‌هایی روشن و محدود با در نظر گرفتن شرایط و وضعیت یادگیری کلاس و دانش‌آموزان مشخص می‌شود و به اطلاع دانش‌آموزان می‌رسد. در این مقاله به معرفی نرمافزار «ارزشیابی مستمر پویای درس جغرافیای متوسطه دوم» که توسط نگارنده طراحی شده است، پرداخته می‌شود و کاربردهای آن در ارتباط با فرایند ارزشیابی مستمر درس جغرافیا معرفی خواهد شد.
ویژگی‌های نرمافزار ارزشیابی مستمر پویای درس جغرافیا
۱. این نرمافزار در قالب فایل اکسل۱ طراحی شده است که به راحتی روی رایانه‌ها و حتی تلفن‌های همراه هوشمند قابل اجراست و حجم بسیار کمی دارد (تصویر ۱)
۲. مشخصات دانش‌آموزان در سلول یا خانه‌های مربوطه توسط معلم وارد برنامه می‌شود. معلم همیشه می‌تواند اطلاعات تک‌تک دانش‌آموزان را بدون محدودیت برای بررسی و برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تر به همراه داشته باشد.
۳. این نرمافزار برخلاف دفتر نمره‌های کاغذی، محدودیت در تعداد صفحات ندارد و بخش‌های مختلف آن نیز پویا و بصری است و به آسانی برای دفعات مختلف (هفته، ماه، ترم و ...) و حتی دروس جغرافیای پایه‌های دیگر نیز می‌توان از آن استفاده کرد.
۴. با توجه به یکی از این قابلیت‌های برنامه، می‌توان برای ارزشیابی دقیق‌تر و جذاب‌تر با توجه به شرایط کلاس‌ها، عناوین بخش‌ها و فعالیت‌هایی را (آزمون عملکردی، آزمون کتبی، تهیه نشریه و نقشه‌های مختلف، ساخت دست‌سازه جغرافیا، ابتکار و خلاقیت و ...) که در کلاس جغرافیا انجام می‌شود با توجه به امکانات کلاس و مدرسه و طبق نظر و تشخیص معلم جغرافیا تغییر داد (تصویر ۲).
۵. با توجه به ثبت نمرات همه فعالیت‌های دانش‌آموزان در بخش‌های مختلف توسط معلم؛ برنامه، نمره میانگینی با توجه به همه موارد ارزشیابی مستمر درس جغرافیا برای تک‌تک دانش‌آموزان از بیست نمره اعلام می‌کند (تصویر ۳).
۶. طراحی برنامه به شکلی است که نمرات کمتر از ۱۰ را به رنگ قرمز نشان می‌دهد تا برای ارائه بازخورد عملکرد به راحتی به اطلاع معلم و مدیر و خود دانش‌آموزان برسد (تصویر ۳).
۷. قالب‌بندی صفحه نمرات به گونه‌ای است که با توجه به نمرات کسب شده بین بازه صفر تا بیست، با رنگ سبز کامل می‌شود و هر بیننده‌ای به‌خصوص معلم و دانش‌آموزان با مشاهده کلی این صفحه نمرات، خیلی آسان به نقاط ضعف تک‌تک دانش‌آموزان در بخش‌های مختلف درس جغرافیا و نقاط قوت هر دانش‌آموز پی می‌برند (تصویر ۴).
۸. ویژگی مهم و جالب دیگر این برنامه آن است که برای هر بخش از فعالیت‌های کلاس در پایین صفحه، نمره میانگینی محاسبه می‌کند و بدین صورت می‌توان نقاط قوت و ضعف را این بار برای همه فعالیت‌های مستمر کلاسی درس جغرافیا مقایسه و بررسی کرد. برای مثال: معلم پی می‌برد که کل دانش‌آموزان در بخش فعالیت‌های گروهی ضعیف‌اند و بنابراین نیاز به دقت نظر و برنامه‌ریزی بیشتر معلم دارند (تصویر ۵).
۹. ویژگی دیگر برنامه ارزشیابی مستمر درس جغرافیا، نمایش وضعیت نمرات دانش‌آموزان به‌صورت نمودار پویاست که با وارد شدن نمره جدید هر دانش‌آموز در هر یک از بخش‌ها به‌صورت لحظه‌ای تغییر را نشان می‌دهد. البته هدف از این نمودار، مقایسه دانش‌آموزان با یکدیگر نیست، بلکه میزان رشد دانش‌آموز نسبت به قبل است (تصویر ۶).
۱۰. نمودار دیگری نیز برای نمایش میانگین نمرات تک‌تک بخش‌ها و ملاک‌های ارزشیابی مستمر درس جغرافیا ارائه می‌شود که وضعیت نمرات بخش‌های مختلف ارزشیابی مستمر، مانند بحث گروهی، انجام آزمایش و ... را نمایش می‌دهد (تصویر ۷).
۱۱. دبیر جغرافیا می‌تواند برای هر یک از بخش‌ها و دانش‌آموزان یادداشت‌هایی را در صورت لزوم بنویسد و استفاده کند (تصویر ۸).
در پایان بهره‌گیری از روش‌ها و ابزارهای نوین و جذاب در آموزش به بهبود فرایند آموزشی و فعال شدن دانش‌آموزان کمک خواهد کرد. نرمافزار ارزشیابی مستمر پویای درس جغرافیا با ویژگی‌های کاربردی و جذابی که دارد می‌تواند با ارائه اطلاعات کمی و کیفی مناسب از وضعیت فعالیت‌های دانش‌آموزان در درس جغرافیا و تدریس معلم، کمک زیادی به برنامه‌ریزی درسی مناسب معلم و بهبود فرایند ارزشیابی مستمر و به دنبال آن بهبود فرایند آموزش کند.
پی‌نوشت
1. Excel
منبع
۱. برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. اسفند ۱۳۹۲.