روانه شدن به سوی بهشت و جهنم

دبیران عزیز، این مقاله در ارتباط با درس هفتم سال اول دین و زندگی با موضوع « واقعه بزرگ» آورده شده است.

 
مروری بر مباحث پیشین
در بخش پیشین مقاله تعابیر و جریاناتی از صحنه قیامت و درگیری مجرمان با یکدیگر و نیز شیاطین با انسان‌ها بیان شد. همچنین پیش‌تر گفتیم که در آیات آخر «سوره زمر» فهرستی از مسائل مربوط به مرحله دوم قیامت ارائه شده است که عبارت‌اند از:

۱. نفخ صور دوم؛

۲. خروج همگان از قبر و قیام همگانی؛

۳. روشن شدن زمین به نور پروردگار؛

۴. قرار گرفتن کتاب؛

۵. آوردن پیامبران و شاهدان؛

 ۶. قضاوت بر حق و به دور از هرگونه ستم؛

۷. بازپرداخت اعمال؛

۸. رانده شدن به سوی بهشت و جهنم؛

 ۹. حوادث لحظه ورود به بهشت و جهنم.

در جلسات پیشین مطالبی را درباره هفت مورد نخست بیان کردیم و اینک لازم است درباره هشتمین مورد که همان رانده شدن به سوی بهشت و جهنم است، به‌گفت‌وگو بنشینیم.

 

درآمد
در آغاز توجه به چند نکته ضروری است:

 

۱. زمین محل رانده شدن
در مباحث پیشین گفتیم که مردم در روز قیامت از خاک زمین خارج می‌شوند و زمین برای محاسبه و داوری روشن می‌شود. پس جهنمیان از زمین به سوی جهنم رانده می‌شوند و بهشتیان نیز از زمین به‌سوی بهشت پرواز می‌کنند.

 

۲. سمت راست و سمت چپ زمین
قرآن کریم در «سوره واقعه» اخطار می‌کند که مردم در قیامت سه دسته خواهند بود: اصحاب میمنه، اصحاب مشئمه و سابقون که مقربان بارگاه ربوبی‌اند. (آیات ۷ تا ۱۱).

«اصحاب میمنه» به معنای کسانی که اهل مبارکی‌ها هستند که در آیات دیگر از آن‌ها با عنوان «اصحاب یمین»، یعنی سمت‌راستی‌ها نیز یاد شده است. (واقعه/ ۲۷، ۳۸ و ۹۱).

«اصحاب مشئمه» یعنی کسانی که اهل شومی و نامبارکی‌ها هستند و از آن‌ها هم در آیات دیگر با عنوان «اصحاب شِمال» و یا سمت چپی‌ها یاد شده است (واقعه/ ۴۱). هر چند ممکن است راست و چپ در این آیات عنوانی برای نوع عملکرد آن‌ها باشد، ولی این تعبیر چه‌بسا جنبه مکانی نیز داشته باشد. به این معنا که اصحاب یمین کسانی هستند که در سمت راست زمین قرار می‌گیرند؛ همان مکانی که منطقه نجات است و از آنجا به‌سوی بهشت رضوان روانه می‌شوند. و اصحاب شِمال در سمت چپ زمین قرار می‌گیرند: یعنی همان منطقه عذاب که از انجا باید راهی جهنم شوند.

 

۳. رانده شدن به‌سوی خارج از زمین
اینکه بهشت رضوان الهی و جهنم در کجای این عالم با‌عظمت قرار دارند، پرسشی است که پاسخ آن آسان نیست. اما اشاراتی در قرآن کریم وجود دارد که که بیان می‌کنند بهشت و جهنم در جایی خارج از زمین هستند. بهشتیان باید به‌سوی آسمان پرواز کنند تا به منطقه بهشت برسند؛ چنان‌که در آیه زیر می‌فرماید:

(اِن الذین کذبوا بایاتنا و استکبروا عنها لا تفتح لهم ابواب السماء و لایدخلون الجنه حتی یلج الجمل فی سم الخیاط و کذلک نجزی المجرمین) (اعراف/ ۴۰):

به یقین کسانی که آیات ما را تکذیب کنند و خود را بزرگ‌تر و والاتر از آن بدانند که به آیات ما گوش فرا دهند، [در روز قیامت] درهای آسمان [برای صعود آنان به‌سوی بهشت] گشوده نمی‌گردد. مگر آنکه شتر در سوراخ سوزن وارد شود. ما مردم تبهکار را این‌گونه مجازات می‌کنیم.

از آیه بالا می‌توان دریافت که پیش از ورود به بهشت، باید راه‌های آسمانی برای صعود بر روی بهشتیان گشوده شود و آن‌ها رو به آسمان بالا روند تا به سرزمین بهشت برسند و در آن وارد شوند.

جهنمیان نیز باید به شکلی از زمین خارج شوند تا به جهنم برسند و در دوزخ افکنده شوند.

قرآن کریم در آیات دیگر هر دو مسئله را در یک جا مطرح و صعود بهشتیان و خروج جهنمیان را این‌گونه بیان کرده است:

(ان یوم الفصل کان میقاتا ٭ یوم ینفخ فی الصور فتاتون افواجا ٭ و فتحت السماء فکانت ابوابا ٭ و سیرت الجبال فکانت سرابا ٭ ان جهنم کانت مرصادا ٭ للطاغین مابا ٭ لابثین فیها احقابا)(نبأ/ ۲۳ ـ ۱۷):

به یقین میعادگاه، روز داوری است. آن روز که در صور دمیده شود و شما فوج فوج [به محضر ما] درآیید و راه آسمان [برای بهشتیان] گشوده شود و راه‌هایی نمودار گردد و کوه‌پاره‌ها [از سمت چپ] جدا شوند و به راه افتند. پس [از لحظاتی]، چون سراب [نمایان] گردند. به یقین، دوزخ در کمین [این کوه‌پاره‌ها و گروه‌هایی که روی آن‌ها هستند] است؛ تا دوزخیان طغیانگر را [که سرنشین آن کوه‌پاره‌هایند] ملجأ و مأوا باشد. دوره‌هایی طولانی در دوزخ درنگ دارند^۱.

 

نکات آیه
در آیات بالا نکات زیر درخور توجه است:

• نفخ صور مطرح شده در این آیات، نفخ صور دوم است که برای زنده شدن همگان دمیده می‌شود. زیرا بلافاصله می‌فرماید که پس از نفخ صور، شما فوج‌فوج به صحنه محشر خواهید آمد.

• سیر کوه‌ها غیر از متلاشی شدن کوه‌ها در نفخ صور نخست است؛ زیرا این کار پس از زنده شدن مردم و پس از انجام حساب وکتاب آن‌هاست.

• باز شدن راه‌های آسمان برای بهشتیان و نیز پرتاب شدن کوه‌پاره‌ها به سوی دوزخ، پس از همه مراحل صحنه قیامت و در راستای رانده شدن به‌سوی جهنم و بهشت است.

• حرکت به سوی آسمان باید از سمت راست زمین و حرکت به سوی جهنم از سمت چپ زمین باشد. یعنی، اهل تقوا از منطقه نجات به سوی آسمان بالا می‌روند تا به بهشت برسند و کفار از منطقه دیگری که سمت چپ است، به سوی جهنم رانده می‌شوند.

• هر کدام از اهل بهشت و جهنم، پس از حساب و کتاب در منطقه مربوط به خود، گرد می‌آیند و همین که گروهی فراهم آمدند، آن‌ها را به سوی جایگاه همیشگی‌شان می‌رانند:

(و سیق الذین کفرو الی جهنم زمرا):

کفار گروه‌گروه به سوی جهنم رانده می‌شوند.

• قرآن کریم در جایی دیگر از حاضر ساختن کفار گرد جهنم سخن می‌گوید:

(و یقول الانسان إذا مامت لسوف اخرج حیا ٭ او لا یذکر الانسان انا خلقناه من قبل و لم یک شیئا ٭ فو ربک لنحشرنهم و الشیاطین ثم لنحضرنهم حول جهنم جثیا ٭ ثم لننزعن من کل شیعه ایهم اشد علی الرحمن عتیا) (مریم/ ۶۹ ـ ۶۶).

انسان می‌گوید: «آیا آن‌گاه که بمیرم، زنده [از قبر] بیرون خواهم آمد؟» آیا به یاد نمی‌آورد که ما پیش از این او را آفریدیم در حالی‌که چیزی نبود؟ به پروردگارت سوگند که این انسان‌ها را همراه با شیاطین محشور می‌کنیم و سپس [بعد از مراحل حساب و کتاب] آن‌ها را به زانو در می‌آوریم و گِرد [کره] دوزخ حاضر می‌کنیم. سپس از هر فرقه [از پیروان باطل] هر کدامشان را که بر خدای رحمان جسورتر بوده باشند، از جمع کافران بیرون می‌کشیم [و به سوزنده‌ترین جایگاه دوزخ می‌افکنیم].

 

افکندن جهنمیان در جهنم
قرآن کریم در آیاتی دیگر، از افکنده شدن مجرمان در جهنم سخن می‌گوید. گویا آن‌ها را گِرد جهنم می‌گردانند و هنگامی که به منطقه‌ای متناسب با خود برسند، از وسیله‌ای که روی آن هستند و گِرد جهنم می‌گردند، جدایشان می‌کنند و آن‌ها را از بالا در دوزخ می‌افکنند به آیه زیر توجه فرمایید:

(کلما القی فیها فوج سالهم خزنتها الم یاتکم نذیر)^۲ (ملک/ ۸):

هرگاه گروهی از دوزخیان به دوزخ افکنده شوند، نگهبانان دوزخ می‌پرسند: «مگر برای شما رسولی نیامد که هشدارتان دهد.)^۳

 

لحظه ورود جهنمیان
در آیاتی دیگر از قرآن حالت ورود اهل جهنم به میعادگاهشان این‌گونه ترسیم شده است:

(و سیق الذین کفروا الی جهنم زمرا ...»: کفار را گروه‌گروه به سوی جهنم می‌رانند.

«حتی اذا جاؤها»: [در فضا می‌روند و می‌روند] تا اینکه به [کره] دوزخ برسند.

«فتحت ابوابها»: [در این حال] درهای جهنم باز می‌شود [و بدانجا افکنده می‌شوند.]

«و قال لهم خزنتها»: و مأموران دوزخ به آن‌ها می‌گویند:

«الم یاتکم رسل منکم»: آیا رسولانی از میان شما برایتان نیامد،

«یتلون علیکم آیات ربکم»: که آیات پروردگارتان را بر شما تلاوت کنند،

«و ینذرونکم لقاء یومکم هذا»: و شما را با انذار الهی به دیدار این روز هشدار دهند؟

«قالوا بلی»: می‌گویند: «چرا آمدند».

«و لکن حقت کلمه العذاب علی الکافرین ...»: ولی فرمان عذاب درباره کافران به حقیقت پیوست.

«قیل ادخلوا ابواب جهنم»: به آنان خطاب می‌شود که به جهنم درآیید.

«خالدین فیها»: که باید جاودانه در آن بمانید.

«فبئس مثوی المتکبرین» (زمر/ ۷۲ و ۷۱): پس چه بد جایگاهی است جایگاه متکبران.

 

نکات آیات
با توجه به آیات بالا، نکات زیر را می‌توان دریافت:

• از عبارت «حتی اذا جاؤها» و اینکه باید بروند تا به جهنم برسند، مشخص می‌شود که اهل جهنم پس از رانده شدن به سوی جهنم، باید مسافتی را طی کنند تا به جهنم برسند و میان جهنم و جایگاهشان در زمین باید فاصله درخور توجهی باشد. با توجه به اینکه قرآن کریم می‌فرماید:

(و جیء یومئذ بجهنم) (فجر/ ۲۳):

جهنم را در روز قیامت می‌آورند.

می‌توان چنین تصور کرد که کره جهنم در مسیری قرار می‌گیرد که به نزدیک‌ترین فاصله‌اش نسبت به زمین می‌رسد و از سویی کوه‌پاره‌ها از زمین به راه می‌افتند و جهنم هم که نزدیک شده است، در کمین و در انتظار آن‌ها می‌ماند.

• از عبارت «فتحت ابوابها» می‌توان دریافت که پس از رسیدن جهنمیان، راه‌های ورودی جهنم باز می‌شود و با توجه به آیات سوره مریم، که پیش‌تر ذکر شد، هر راهی به سوی منطقه‌ای با شرایطی حساب شده باز می‌شود و جمعی که با آنجا تناسب دارند، بدان افکنده می‌شوند.

در بدو ورود، یعنی هنگامی که فوجی (گروهی) از انسان‌ها به جهنم افکنده می‌شوند، مأموران جهنم به سراغشان می‌آیند و آنان را توبیخ می‌کنند که: چرا به رهنمودهای پیامبران الهی گوش نسپردید و هشدار آنان را جدی نگرفتید. گذشته از آیات سوره زمر، قرآن کریم در سوره مُلک نیز با تفصیل بیشتری توبیخ فرشتگان و پاسخ مجرمان را بیان کرده است:

(کلما القی فیها فوج سألهم خزنتها الم یاتکم نذیر ٭ قالوا بلی قد جاءنا نذیر فکذبنا و قلنا ما نزل الله من شیء ان انتم الا فی ضلال کبیر ٭ و قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر) (ملک/ ۱۰ ـ ۸):

هرگاه گروهی از دوزخیان به دوزخ افکنده شوند، نگهبانان دوزخ می‌پرسند: «مگر برای شما رسولی نیامد که شما را هشدار دهد و از عذاب امروزتان بترساند؟» دوزخیان می‌گویند: «چرا، رسولی هشداردهنده آمد، ولی ما تکذیب کردیم و گفتیم: خداوند کتابی نازل نکرده است و غیر این نیست که شما پیامبران در گمراهی و خطایی عظیم به سر می‌برید وآنان می‌گویند: اگر ما سخن انبیای الهی را می‌شنیدیم و اطاعت می‌کردیم و یا اندیشه و خرد خود را به کار می‌گرفتیم، امروز با این خواری میان دوزخیان نبودیم.

پس جهنمیان به گناه خود اعتراف می‌کنند. اینجاست که قرآن کریم می‌فرماید: «فرمان عذاب درباره کافران قطعی است.» پس از این گفت‌وگو بدان‌ها گفته می‌شود که وارد شوید. راه‌های ورود به جهنم برایتان مهیا است. این جایگاه همیشگی شماست. پس چه بد جایگاهی است که گردنکشان و متکبران بدان وارد می‌شوند.

آنچه گفته آمد، وضع نابسامان جهنمیان در لحظه ورود به جهنم است. درباره وضعیت جهنم از جهات متفاوت نیز ان‌شاءالله به تفصیل، در جای خود بحث خواهیم کرد.

 

لحظه ورود بهشتیان
(و سیق الذین اتقوا ربهم الی الجنه زمرا حتی اذا جاؤها و فتحت ابوابها و قال لهم خزنتها سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین٭ و قالوا الحمدلله الذی صدقنا وعده و اورثنا الارض نتبوا من الجنه حیث نشاء فنعم اجر العاملین) (زمر/ ۷۴ و ۷۳):

و آنان که در پیشگاه پروردگارشان تقوا پیشه کردند، دسته‌دسته به سوی بهشت برین برده خواهند شد. می‌روند و می‌روند تا آنجا که به بهشت برسند. در آن حال درهای بهشت به روی آنان گشوده شده است [و با اکرام وارد می‌شوند] و نگهبانان بهشتی به آنان خطاب می‌کنند: «سلام بر شما، خوش آمدید. در آن در آیید [و] جاودانه [بمانید].» و گویند: «سپاس خدایی را که وعده‌اش را بر ما راست گردانید و سرزمین [بهشت] را به ما میراث داد. از هر جای آن باغ [پهناور] که بخواهیم، جای می‌گزینیم.» چه نیک است پاداش عمل‌کنندگان.

درباره سفر بهشتیان به سوی بهشت نیز از آیات بالا چنین می‌توان برداشت کرد:

• همان تعبیر سوق دادن و راندن که درباره جهنمیان بود، درباره بهشتیان نیز به کار رفته است. معلوم می‌شود که آنان را نیز دسته‌دسته با وسایلی به آسمان می‌برند و به سوی بهشتیان به پرواز در می‌آورند.

- از عبارت‌های «سیق» و«حتی اذا جاؤها» می‌توان دریافت که پس از رانده شدن باید مسافتی طی شود تا بهشتیان به منطقه یا مناطق بهشتی برسند. اگر بر این مطلب، نکته دیگری اضافه شود که بهشت نیز نزدیک آورده می‌شود تا چندان (از زمین) دور نباشد^۴، در این صورت تصور روشن‌تری از این سفر آسمانی (از زمین به سوی بهشت) می‌توان به دست آورد.

• درباره جهنمیان این نکته مطرح شد که وقتی به جهنم برسند، درهای آن گشوده می‌شود، ولی درباره بهشتیان می‌فرماید: «و فتحت ابوابها»: وقتی بدانجا برسند در حالتی است که درهای آن گشوده شده است.

این امر گویای آن است که بهشت را پیش از ورود بهشتیان برای آنان آماده می‌سازند؛ چنان‌که در جایی دیگر می‌فرماید:

(جنات عدن مفتحه لهم الابواب) (ص/ ۵۰):

بوستان‌های بهشت جاوید که درهایش به روی آنان باز است.

این نکته را زمخشری نیز در «تفسیر کشّاف» یادآور شده است.^۵

٭ ورود بهشتیان به بهشت با اکرام و احترام همراه است^۶ و بهشتیان در لحظه‌های اولیه ورود، با استقبال و بزرگداشت فرشتگان مأمور و خازنان بهشت روبه‌رو می‌شوند. فرشتگان سه سخن به آن‌ها می‌گویند:

۱. ملائکه به بهشتیان سلام می‌کنند.

۲. به آن‌ها می‌گویند: «طیب و پاکیزه شده‌اید.» و شاید این بدان خاطر باشد که خدای رحمان، اهل تقوا را از هر آلودگی پاک می‌کند و سپس آن‌ها را به بهشت رضوان وارد می‌سازد^۷.

۳. فرشتگان الهی از بهشتیان دعوت می‌کنند که برای همیشه به سرزمین امن وارد شوند و در جوار قرب ربوبی قرار گیرند.

• اهل تقوا پس از ورود به بهشت احساس آرامش می‌کنند و به سپاس الهی می‌پردازند و از تحقق وعده‌های او شادمان می‌شوند و از آزادی خویش در پهنه بهشت اظهار شادی می‌کنند.

در آخرین آیه سوره زمر، پس از بیان وضعیت و جایگاه بهشتیان، نکته دیگری درباره بهشت بیان شده است:

(و تری الملائکه حافین من حول العرش یسبحون بحمد ربهم و قضی بینهم بالحق و قیل الحمدلله رب‌العالمین): (زمر/ ۷۵):

آن روز فرشتگان را ببینی که گرداگرد عرش الهی انبوه هستند و ستایش‌کنان، پروردگار خویش را تسبیح می‌گویند. آن روز میان آن‌ها به حق داوری می‌شود و در پایان داوری گفته می‌شود: «سپاس و ثنا از آن خداوند است که پروردگار جهانیان است.»

 

چکیده
• رانده شدن به سوی جهنم و صعود به بهشت، از حوادثی است که در مرحله دوم قیامت رخ می‌دهد و اهل بهشت و اهل جهنم از زمین به سوی جایگاه همیشگی خود می‌روند.

• مردم در قیامت سه دسته خواهند بود: اصحاب میمنه، اصحاب مشئمه و سابقون که مقربان بارگاه ربوبی‌اند.

• بهشتیان از سمت راست زمین برای رسیدن به بهشت، به‌سوی آسمان پرواز می‌کنند، در حالی که جهنمیان برای رسیدن به جهنم، از سمت چپ زمین خارج می‌شوند.

• اهل جهنم و بهشت، هر دو برای رسیدن به جایگاه ابدی خود، باید مسافتی را طی کنند. جایگاه آن‌ها در فاصله‌ای نسبتاً نزدیک به زمین قرار می‌گیرد.

• راه‌های جهنم، پس از رسیدن جهنمیان باز می‌شود، در حالی که راه‌های بهشت از پیش برای بهشتیان گشوده شده است. به بیان دیگر، بهشت پیش از ورود برای اهل بهشت آماده می‌شود.

• جهنمیان در بدو ورود به جهنم با توبیخ مأموران جهنم روبه‌رو می‌شوند، درحالی‌که ورود بهشتیان به بهشت، با اکرام و احترام نگهبانان آن همراه خواهد بود.

• جهنمیان در بدو ورود به جهنم، به گناه خویش اعتراف می‌کنند، در‌حالی که اهل تقوا، پس از ورود به بهشت، احساس آرامش و شادمانی می‌کنند و سپاس الهی را بجا می‌آورند.

 

پی‌نوشت‌ها
۱. نکات ضمیمه ترجمه، برگرفته از معانی‌القرآن است.
۲. و نیز بنگرید به آیات هفتم سوره ملک و سیزدهم سوره فرقان.
۳. با توجه به آیات ۶۹ ـ ۶۶ سوره مریم که دوزخیان را گرد جهنم حاضر می‌کنند و آن‌ها را جدا می‌سازند و به جهنم می‌افکنند، می‌توان این احتمال را داد که جهنم کره‌ای همچون کره زهره گرم و سوزان باشد. جهنمیان از سمت چپ زمین با کوه‌پاره‌ای جدا می‌شوند و به سوی این کره می‌روند. سپس گرد آن گردانده می‌شوند و هر کدام هنگامی که به منطقه مربوط به خود برسند، از آن جدا می‌شوند و از همان بالا به زیر افکنده می‌شوند. هنگامی هم که به سرزمین جهنم می‌افتند، با گوش خود شیهه‌ای از جهنم را می‌شوند و نفیر آن را می‌یابند (ملک/۷).
۴. ق/ ۳۱: (و ازلفت الجنه للمتقین غیر بعید).
۵. ر.ک: محمدتقی فلسفی، معاد از نظر روح و جسم، ج ۳، ص ۲۸۷.
۶. نساء/ ۳۱: (و ندخلکم مدخلاً کریماً).
۷. ر.ک‌: اعراف/ ۴۳؛ حجر/۴۷؛ ان‌شاءالله در بحث بیان نعمت‌های بهشت توضیح این نکته خواهد آمد.