اشاره
چگونگی نگاه به ارزشیابی و اجرای آن در نظام آموزشی کشورمان مسائل فراوانی را موجب شده است؛ از جمله، تکیه بر محفوظات و یادگیری فقط تا زمان امتحان، ارزشیابی به‌عنوان وسیله‌ای برای غربال کردن دانش‌آموزان، از بین رفتن لذت یادگیری به علت اضطراب. دلایل این امر می‌توانند عوامل فردی و شخصیتی، عوامل آموزشگاهی و اجتماعی مانند اضطراب عمومی، پایین بودن اعتمادبه‌نفس، و عوامل خانوادگی باشند که سبب ایجاد اضطراب در زمان امتحان می‌شوند. لذا با تغییر ابزارهای ارزشیابی که برچسب امتحان بر آن‌ها زده نشود، می‌توان درک و یادگیری دانش‌آموزان از یک مفهوم را افزایش داد و اضطراب ناشی از کلمه آزمون را از آن‌ها دور کرد.
چکیده
این مقاله از نوع مقالات «توصیفی» است که آن را با روش «اقدام‌پژوهی» اجرا کردم. داده‌های آن به وسیله ابزارهای مشاهده، مصاحبه و پرسش‌نامه جمع‌آوری شدند و به منظور بررسی تأثیر فعالیت‌های انجام شده در ارتقای جنبه‌های گوناگون سطح یادگیری دانش‌آموزان، از عمق سطوح تفکر وب استفاده شد. نتایج پژوهش حاکی از آن بود که بهره‌گیری از ابزارهایی نظیر فهرست وارسی مشاهده رفتار، کار تیمی، بازدید علمی، ارزشیابی توسط والدین، ایفای نقش و خودسنجی، علاوه بر ایجاد علاقه و انگیزه لازم در دانش‌آموزان به‌منظور فراگیری مفاهیم درسی، می‌تواند اضطراب آن‌ها را از برگزاری آزمون نیز کاهش دهد. علاوه بر موارد فوق، انجام این فعالیت‌ها، ضمن فعال کردن دانش‌آموزان در کلاس درس و ارتقای نمره‌های آنان در آزمون‌ها و به‌خصوص آزمون پایانی نیم‌سال دوم، و رضایتمندی خانواده‌ها، مؤید تأثیر مثبت فعالیت‌ها بر ارتقای سطوح تفکر دانش‌آموزان و تعمیق یادگیری در آن‌ها بود.
مقدمه
امروزه متخصصان تعلیم‌وتربیت بر توجه هر چه جدی‌تر به ارزشیابی فرایندمحور تأکید می‌کنند. زیرا این شیوه از ارزشیابی، نگرانی‌های دانش‌آموزان را در خصوص ارزشیابی نتیجه‌محور کاهش می‌دهد و از قابلیت‌های اجرایی بیشتری نیز برخوردار است. اندازه‌گیری بازده یادگیری دانش‌آموزان و ارزشیابی آنان به نمره دادن و صدور گواهی‌نامه خلاصه نمی‌شود. هدف اصلی ارزشیابی کمک به معلم در بهبود شیوه‌های آموزشی خود، تربیت اجتماعی دانش‌آموز و رفع نواقص یادگیری اوست. بازده‌های یادگیری دانش‌آموزان بسیار متنوع هستند و شامل رفتارها و توانایی‌های زیادی از قبیل حفظ مطالب، درک مفاهیم، کسب مهارت‌های اجتماعی، توانایی به‌کار بستن اطلاعات، کاربرد اصول و فنون، فراگیری توانایی‌های آفریننده، و کسب علاقه‌ها و نگرش‌ها از سوی دانش‌آموز می‌شوند.
هدف کلی این پژوهش، برطرف کردن اضطراب دانش‌آموزان با ابزارهای متنوع ارزشیابی فرایندمحور و بیان نقش اولیا در ارزشیابی است. این پژوهش در ادامه این هدف کلی، هدف‌های جزئی زیر را پیگیری می‌کند:
۱. تسهیل روند یادگیری دانش‌آموزان با ارائه ابزارهای متنوع ارزشیابی؛
۲. کاهش اضطراب دانش‌آموزان در ارزشیابی‌های نتیجه محور پایانی؛
۳. ایجاد زمینه مشارکت فعال اولیا در ارزشیابی از دانش‌آموزان.
بیان مسئله
چند سالی است که بحث ارزشیابی فرایندمحور (مستمر و تکوینی) در نظام آموزشی ایران مطرح شده است. از آنجا که نمره‌های این ارزشیابی درصدی از نمره‌های کارنامه دانش‌آموزان را تشکیل می‌دهد، لازم است ابزارهای آن نیز به معلمان و دبیران معرفی شود. به نظر می‌رسد این ابزارها برای معلمان کاملاً شناخته شده نیستند و در حال حاضر عمدتاً به چندین آزمون عینی و تشریحی و پرسش‌های شفاهی و گاهی ارائه مقاله و انجام چند آزمایش محدود می‌شوند. در واقع، در نظام آموزشی، چه از نظر مبانی نظری و چه از نظر کاربردی، نگاه درستی به این رویکرد صورت نگرفته است و بدون آنکه مربیان و دبیران در این خصوص آموزشی دیده باشند، ابزارهای آن را شناسایی کرده باشند، و شیوه به کارگیری آن‌ها را بدانند، مجبور شده‌اند چند نمره ماهانه و مستمر برای دانش‌آموزان به کادر دفتر مدرسه تحویل دهند. چنین شیوه‌ای باعث اضطراب و یادگیری سطحی دانش‌آموزان می‌شود.
ارزشیابی در سند برنامه درسی ملی
ابتدا سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی در زمینه ارزشیابی مطالعه کردم. در آن‌ها به این موارد اشاره شده است: در راستای اجرای بند دوم از نوزدهمین هدف عملیاتی آموزش‌وپرورش و به منظور فراهم آوردن زمینه مناسب برای ارزشیابی شایستگی‌های دانش‌آموزان در حوزه‌های یازده‌گانه تربیت چارچوب ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و تربیتی شایستگی‌محور به شرح زیر است:
۱. با استفاده از انواع روش‌ها و ابزارها بتواند توانایی دانش‌آموزان را در بهره‌گیری از شایستگی‌های پایه در موقعیت‌های مختلف، به‌صورت معنادار منعکس کند.
۲. با تأکید بر کار گروهی و فعالیت‌های جمعی و روش حل مسئله، وجه رقابت‌زایی را به حداقل برساند و زمینه شکوفایی دانش‌آموزان را فراهم کند.
۳. با تأکید بر بهره‌گیری از تکلیف‌های عملکردی در سنجش میزان دستیابی دانش‌آموزان به شایستگی‌ها و تلاش برای تحقق جامعه‌محوری و دستیابی به مراتبی از حیات طیبه، گزارش عملکرد تحصیلی و تربیتی آنان، با همکاری دانش‌آموز، اولیای مدرسه و والدین تنظیم و ارائه شود [محبی، ۷۰:۱۳۹۵].
«ارزشیابی فرایندمحور۱» نوعی از ارزشیابی است که میزان پیشرفت یادگیرنده را در هر مرحله از تدریس معین می‌کند و شامل ارزشیابی از فعالیت‌های یادگیری انفرادی یا گروهی دانش‌آموزان در طول سال تحصیلی است.
وضعیت موجود
ارزشیابی فرایندی به معنی ارزشیابی مکرر و در فاصله‌های زمانی متعدد، آن هم از طریق آزمون‌های مکرر، است. به راستی، آیا دانش‌آموزان طی یک آزمون ۶۰ تا ۹۰ دقیقه‌ای و یا کمتر از این زمان قادرند کلیه یادگرفته‌های دانشی، مهارتی و نگرشی خویش را به برگه منتقل کنند؟ آیا سؤالات این آزمون‌ها قادر به اندازه‌گیری این نوع یادگیری‌های هستند؟ مشکلی که اکثر دبیران و آموزگاران در دوره‌های ضمن خدمت بیان می‌کردند، این بود که ما ابزاری جز آزمون‌های کتبی نداریم. این موضوع برای من هم مشکل‌ساز شده بود. البته یکی از دغدغه‌های اصلی من نبود مشارکت اولیای دانش‌آموزان در آموزش و ارزشیابی و اضطراب دانش‌آموزان در آزمون‌های پایانی بود. به همین منظور، به‌دنبال حل این مشکل بودم تا بتوانم راهکارهایی اجرایی تدوین کنم؛ راهکارهایی که هم خودم در کلاس اجرا کنم، هم آن‌ها را در اختیار سایر همکاران قرار دهم.
با توجه به وضعیت موجود، با استفاده از روش‌های مصاحبه و مشاهده به جمع‌آوری اطلاعات پرداختم و نتایج زیر حاصل شد:
• ترس از امتحان و داشتن اضطراب هنگام برگزاری آزمون؛
• متناسب نبودن ابزار سنجش یا دانسته‌های فراگیرندگان؛
• بی‌توجهی به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان در ارائه مطالب؛
• تأکید بیش از حد اولیا بر کسب نمره مطلوب به جای یادگیری مناسب؛
• کم‌توجهی به بهداشت روانی محیط یاددهی و یادگیری (تحمیل اضطراب نامطلوب به دانش‌آموزان)؛
• تحت‌تأثیر ارزشیابی قرار گرفتن یادگیرنده (در حالی‌که ارزشیابی جزئی از یادگیری است)؛
• تثبیت نظام کنونی در ذهن اولیا و دانش‌آموز و کادر آموزشی.
راه‌حل‌های عملی
با توجه به اینکه سال قبل دبیر «دبیرستان نمونه دولتی شهید فهمیده» اراک بودم و دانش‌آموزان استقبال خوبی از طرح‌های من کرده بودند، از این فرصت استفاده کردم و طرح‌ها و ایده‌های خود را در «دبیرستان نخبگان دانش» نیز ادامه دادم. عواملی که در این زمینه به کار گرفته شدند، عبارت بودند از: مشاهده، مصاحبه، تکمیل پرسش‌نامه، ایفای نقش، عملکرد، پژوهش، سیاهه رفتار، فهرست وارسی، شاخص‌های کیفی و تعامل گروهی، واقعه‌نگاری، ارزیابی توسط والدین و... همه این روش‌ها را عملاً در کلاس درس اجرا و نتایج مطلوبی کسب کردم که لازم دیدم به‌عنوان یک تجربه مفید در اختیار سایر همکاران قرار بدهم.
۱. فعال کردن دانش‌آموزان در بحث و گفت‌وگو
یکی از مواردی که کلاس درس مرا با نشاط و پویا می‌کند، پرسش و پاسخ، هم‌فکری و بیان ایده‌ها در حین تدریس است. زیرا دانش‌آموز تلاش می‌کند به سؤال‌ها به خوبی پاسخ دهد تا مورد تشویق معلم و حتی هم‌کلاسی‌ها قرار گیرد. اگر این موفقیت‌ها و تشویق‌ها ادامه یابد، اعتمادبه‌نفس او نیز افزایش پیدا می‌کند. البته اگر دانش‌آموزی پاسخ درستی ارائه نکرد، معلم با توجه به شناخت و توانایی دانش‌آموز، برای جلوگیری از احساس ناامیدی و ناکامی او، سؤال‌های مناسبی را طرح می‌کند تا دانش‌آموز بتواند به آن‌ها پاسخ صحیح بدهد و با تشویق معلم روبه‌رو شود. در بحث و گفت‌وگوی کلاسی محیط کلاس برای دانش‌آموزان محیطی آشنا و صمیمی می‌شود و خیلی راحت می‌توانند نظرها، ایده‌ها، استدلال‌ها، سؤال‌ها و پاسخ‌های خود را ارائه کنند.
۲. آزمون باز (مداد و کاغذی)
در این ارزشیابی، دانش‌آموزان هنگام آزمون از کتاب درسی و سایر منابع مرتبط دیگر به صورت فردی یا گروهی استفاده می‌کنند. سؤال‌های آزمون نیز به نحوی طرح می‌شوند که دانش‌آموزان تنها بتوانند از کتاب راهنمایی بگیرند، نه جواب سؤال‌ها را. طرح پرسش‌های این نوع آزمون‌ها دقت خاصی را طلب می‌کند و پرسش‌ها باید جنبه تفسیری، تحلیلی، ترکیبی و استنباطی داشته باشند. این آزمون هنگامی موفق خواهد بود که اضطراب ایجاد نکند. بهتر است آن را به‌عنوان یک فعالیت یادگیری تلفی کنید تا دانش‌آموزان دچار اضطراب نشوند.
۳. به نمایش گذاشتن مهارت‌ها (ایفای نقش)
این روش اهمیت ویژه‌ای دارد و در تمام درس‌ها قابل اجرا و برای دانش‌آموزان بسیار جذاب و جالب است. از آنجا که نقش بازی کردن پیچیدگی‌های خاص خود را دارد، می‌تواند ابزار مهمی برای ارزشیابی دانش‌آموزان از نظر درک مطالب کتاب درسی، مهارت‌های گفتاری، استدلال منطقی، مهارت‌های نمایشی و میزان کوشش آن‌ها در مراجعه به منابع مختلف باشد. یکی از راه‌های ساده برای ارزیابی توانایی دانش‌آموزان در ایفای نقش، آن است که از آنان بخواهیم ابتدا نقش‌های کوچکی را بازی کنند. این روش، علاوه بر ارزیابی توانایی‌های دانش‌آموزان، به افراد کم‌رو و گوشه‌گیر نیز اجازه می‌دهد در یک فعالیت کلاسی شرکت کنند. حتی شاید به خوبی از عهده ایفای نقش‌های کوچک برآیند و نقش مهم‌تری را برعهده گیرند. برای تشویق دانش‌آموزان می‌توان به آنان نوید داد که در صورت موفقیت در نمایش کلاس، نمایش را به شکل نهایی برای والدین آن‌ها نیز اجرا می‌کنید. چون شرایط اجرای نقش اجازه شرکت تمامی افراد را نمی‌دهد.
ملاک‌های ارزیابی از ایفای نقش
۴. روش خودسنجی و ارزشیابی توسط والدین
بهتر است معلم از روش خودسنجی نیز بهره ببرد؛ یعنی هر از چند گاهی از دانش‌آموزان بخواهد عملکرد (آثار و نتایج فعالیت‌های یادگیری) خود را ارزشیابی کنند. این روش باید با دقت وسواس به کار گرفته شود. اساسی‌ترین شرط ضروری برای استفاده از روش خودسنجی آگاهی دانش‌آموز از معیارها و ملاک‌هاست.
هدف این روش ایجاد احساس مسئولیت بیشتر نسبت به یادگیری خود و هم‌سالان است. همچنین، خودآگاهی و افزایش حس مراقبت از فرایند یادگیری نیز از هدف‌های دیگر به‌کارگیری این روش است. خودسنجی یکی از شیوه‌ها و ابزارهای مناسب برای ارزشیابی فرایندمحور دانش‌آموزان است. من برای بعضی از بخش‌های کتاب سؤال‌هایی را طراحی می‌کنم و به این وسیله دانستنی‌ها، مفاهیم و مهارت‌ها و همچنین نگرش‌های دانش‌آموزان یا حتی کاربرد آموخته‌ها را در زندگی از آن‌ها می‌پرسم.
از دیگر ابزارهای مناسب برای ارزشیابی فرایندمحور، ارزشیابی از طریق والدین است؛ به‌ویژه درباره کاربرد مفاهیم و مهارت‌ها در زندگی روزمره. از آنجا که معلم نمی‌تواند در فضای خارج از کلاس و محیط‌های واقعی دانش‌آموز را مشاهده کند و این خانواده است که در تمام لحظات در جریان دقیق رفتار و اعمال دانش‌آموزان قرار می‌گیرد، ارزشیابی از طریق والدین می‌تواند اطلاعات خوبی برای تصمیم‌گیری‌ها و آغاز تمهیدات مناسب توسط معلم فراهم کند. من برای هر نیم‌سال، با توجه به محتوای تدریس شده و توانایی ارزیابی آن توسط والدین، ملاک‌هایی را در نظر می‌گیرم و از خانواده می‌خواهم که به دانش‌آموز خود امتیاز دهد. البته در جلسه انجمن اولیا هدف خود را برای انجام این فعالیت برای خانواده‌ها توضیح می‌دهم و از آن‌ها می‌خواهم همکاری لازم را انجام دهند.
با توجه به رویکرد اصلی برنامه درس مطالعات اجتماعی که هدف آن کاربردی کردن مفاهیم درسی و آموزش مهارت‌های اجتماعی است، لذا انتظار می‌رود اولیای محترم همکاری لازم را در این زمینه به‌عمل آورند و با دقت لازم فرم را کامل کنند.
گردآوری اطلاعات و شواهد
پس از اجرای راه‌حل‌ها، با روش‌های متفاوت نظیر مشاهده، مصاحبه و تکمیل پرسش‌نامه به جمع‌آوری اطلاعات پرداختم. براساس مشاهداتم در کلاس درس و نظرسنجی از اولیای دانش‌آموزان، با استفاده از برنامه‌ها و فعالیت‌های متفاوت، دانش‌آموزان شور و شوق فراوانی برای فراگیری پیدا کرده بودند. آن‌ها بسیار فعال شده بودند و در پرسش‌ها و پاسخ‌های حین تدریس و حل تمرین‌ها داوطلبانه شرکت می‌کردند.
موضوع مهم‌تر این بود که از آموخته‌های دانش‌آموزان به نحو مطلوب ارزشیابی صورت گرفته بود؛ بدون آنکه آنان اضطرابی برای ارزیابی داشته باشند. این ابزارها باعث شدند دیدگاه دانش‌آموزان نسبت به درس تغییر کند و آن‌ها در آزمون‌های کلاسی و پایانی نوبت اول و دوم نیز با اعتمادبه‌نفس و اینکه تمام مباحث را به خوبی فراگرفته‌اند، حضور یابند و استرسی نداشته باشند.
نتایج
در ارزشیابی‌هایی که انجام دادم، نتایج مطلوبی از نظر اشتیاق دانش‌آموزان به یادگیری و نبود استرس و اضطراب در آن‌ها به‌دست آوردم. دیگر اینکه اولیا نیز از فعالیت‌های آموزشی و عملی دانش‌آموزان احساس رضایت کامل داشتند. به‌نظر من، بهترین ابزارهای ارزشیابی برای تغییر نگرش دانش‌آموزان و سنجش مهارت‌های آنان ساخت مدل، سیاهه رفتار، کار تیمی، فعالیت کلاسی، ارزیابی توسط والدین، خودارزیابی، بادید علمی و.... است که نتایج مطلوبی به این شرح در پی خواهد داشت:
• توجه به ویژگی‌های اجتماعی ـ عاطفی، سطوح متفاوت یادگیری دانش‌آموزان و تقویت مشارکت، هم‌فکری و فعالیت در کار گروهی؛
• کاهش اضطراب امتحان و ارتقای سطح علاقه‌مندی دانش‌آموزان به یادگیری و یاددهی مطلوب؛
• تنوع روش‌ها و ابزارهای اندازه‌گیری و سنجش (مانند: پرسش‌های شفاهی، آزمون‌های عملی، روش‌های مشاهده رفتار، و طرح‌ها، انواع دست‌ساخته‌ها، گزارش مربوط به فعالیت‌های تحقیقاتی و...)؛
• فراهم آوردن شواهد معتبری در مورد یادگیری درسی؛
• تعیین نقاط قوت و ضعف دانش‌آموزان در فرایند یاددهی و یادگیری؛
• تقویت اعتمادبه‌نفس دانش‌آموزان.
پیشنهادها
تغییر و تحولات جهان کنونی با سرعت شتابانی دانش و اطلاعات، نگرش‌ها، تفکرها، نیازها و مهارت‌های انسان‌ها را تحت‌تأثیر قرار داده است. در این میان نظام آموزش‌وپرورش ایران نیز ناگزیر از پذیرش این تحولات خواهد بود. لذا باید هدف‌ها، برنامه‌ها، روش‌ها و شیوه‌های ارزشیابی خود را متناسب با نیازها، چالش‌ها و مهارت‌های قابل آموزش در هزاره سوم، اصلاح و بازسازی کنیم و امکان سازگاری و تعامل فعال با تغییرات و تحولات جهانی را فراهم آوریم.
براساس نتایج حاصل از این مطالعه پیشنهاد می‌شود:
• در ارزشیابی دانش‌آموزان از اولیا استفاده شود، تا آموخته‌های کلاسی آن‌ها در زندگی عملی شود و خانواده‌ها با مسائل آموزشی آشنا شوند.
• معلمان با ایجاد تنوع در کلاس درس، مانند طراحی فعالیت‌های معرفی شده در این مقاله، می‌توانند سبب ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان برای یادگیری مباحث درسی شوند.
• معلمان سعی کنند از روش‌های متفاوت ارزشیابی بهره گیرند تا دانش‌آموزان را برای یادگیری مفاهیم یاری رسانند و اضطراب آن‌ها را حین برگزاری آزمون‌ها کاهش دهند.
• معلمان علاقه‌مند و پژوهشگران موضوع این مطالعه را اجرا و نتایج آن را با پژوهش حاضر مقایسه کنند.
پی‌نوشت
1. Formative evaluation
منابع
۱. آئین‌نامه ارزشیابی تحصیلی و تربیتی دوره راهنمایی تحصیلی (۱۳۸۶). معاونت آموزش‌وپرورش عمومی. انتشارات ورای دانش. تهران. چاپ اول.
۲. فلاحیان، دکتر ناهید و همکاران (۱۳۸۹). روش آموزش مطالعات اجتماعی. نشر کتاب‌های درسی ایران. تهران.
۳. انصاری، بهروز (۱۳۸۷). راهنمای عملی ارزشیابی تکوینی و تراکمی. انتشارات اقلیم مهر.
۴. آئین‌نامه امتحانات دوره ابتدایی و راهنمایی تحصیلی (۱۳۷۹). انتشارات مدرسه. وزارت آموزش‌وپرورش. تهران. چاپ سوم.
۵. سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش و سند برنامه درسی ملی وزارت آموزش‌وپرورش.