بررسی و ارزیابی نحوه تحقق اهداف بالادستی در حوزه تربیت بدنی

بیان مسئله و اهداف
ورزش و تربیت بدنی در سند تحول بنیادین از جایگاهی ویژه برخوردار است و نحوه تحقق اهداف نظام آموزشی در تربیت جسمی و روحی دانش‌آموزان یکی از مسائل مهم و سرنوشت‌سازی است که از گذشته مورد توجه بوده و هست. از این‌رو این مقاله در پی پاسخگویی به این پرسش اساسی است که «آموزش‌وپرورش چگونه و با چه سازوکارهایی می‌تواند به تحقق اهداف مندرج در سند مذکور دست یابد؟» بنابراین هدف کلی از ارائه این مقاله، بررسی و ارزیابی انطباق اهداف تربیت‌بدنی با مفاد سند تحول بنیادین و چگونگی تحقق اهداف مذکور است.

 

انطباق اهداف تربیتی مدارس با اهداف اسناد بالادستی در حوزه زیستی و بدنی
با توجه به نقش تربیت‌بدنی در کودکان و نوجوانان، در اینجا به بررسی انطباق اهدف تربیت‌بدنی در مدارس با مهم‌ترین اهداف بالادستی می‌پردازیم.

 

الف. تربیت‌بدنی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب
در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، سیاست‌های کلی ایجاد تحول در آموزش‌وپرورش از دیدگاه مقام معظم رهبری در حوزه تربیت‌بدنی به‌ شرح زیر ارائه می‌شود:

۱. ارتقای سلامت جسمی و روحی معلمان، دانش‌آموزان و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی؛

۲. ارتقای تربیت عقلانی و رشد بینش دینی، سیاسی و اجتماعی دانش‌آموزان؛

۳. رشد و شکوفایی ذوق و استعدادهای فرهنگی و هنری و تقویت روحیه نشاط و شادابی در دانش‌آموزان؛

۴. توسعه تربیت‌بدنی و ورزش مدارس.

 

ب. تربیت‌بدنی از دیدگاه سند تحول بنیادین
در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش ساحت‌های شش‌گانه در تربیت دانش‌آموزان موردتوجه جدی قرار گرفته‌اند. هرچند که در تمام سطوح مذکور به نوعی به تربیت جسمی و روانی اشاره شده، در ساحت زیستی و بدنی به‌طور ویژه به این مهم پرداخته شده است. این سند در بخش اهداف و راهکارهای تحقق آن‌ها به لزوم ایجاد زیرساخت‌ها و اهمیت توجه به تربیت‌بدنی و ورزش به دفعات اشاره کرده است. از جمله:

• راهکار ۱۴، ایجاد و متناسب‌سازی فضاهای تربیتی و اقتضائات فرهنگ اسلامی ایرانی و شرایط اقلیمی و جغرافیایی؛

• راهکار ۳ـ۱۴ اهتمام به طراحی و ساخت و تجهیز مناسب... و فضای ورزشی در تمام مدارس...؛

• راهکار ۲ـ۵ ایجاد سازوکارهای لازم برای تقویت آداب و سبک اسلامی ایرانی در تمام ساحت‌های تربیتی (از جمله زیستی و بدنی)؛

• در بند ۱۰ از فصل دوم سند تحول بنیادین مربوط به بیانیه ارزش‌ها به سلامت جسمانی، نشاط و تقویت اراده اشاره شده است. همچنان‌که در بخش ساحت زیستی و بدنی آمده است، این ساحت «بخشی از جریان تربیت رسمی و عمومی است که ناظر به حفظ و ارتقای سلامت و رعایت بهداشت جسمی و روانی متربیان در مقابل خود و دیگران، تقویت قوای جسمی و روانی، مبارزه با عوامل ضعف و بیماری، حفاظت از محیط‌زیست و احترام به طبیعت است» (ماهنامه ورزش و ارزش، ش۱، ۱۳۹۶، ص۴) در صورت همسو بودن درس تربیت‌بدنی و فعالیت‌ فوق‌برنامه، اهداف سند تحول بنیادین محقق خواهد شد(مجله ورزش و ارزش، ش۱، ۱۳۹۶).



نحوه تحقّق اهداف آموزش تربیت‌بدنی در مدارس
تربیت‌بدنی با تأکیدی که بر پرورش جسمی، ذهنی، هیجانی و برازندگی اجتماعی دارد، در صورت آموزش صحیح می‌تواند نقش شایان توجهی را در فرایند تعلیم‌وتربیت ایفا کند (پورکیانی، ۳:۱۳۸۵). از نظر نبوی و ذکایی (۳:۱۳۸۷) آموزش تربیت‌بدنی باید بر مبنای یک برنامه همه‌جانبه به شکلی برنامه‌ریزی شود که در رشد و پرورش کودکان رسا و مؤثر باشد. لذا هدف اصلی تربیت‌بدنی، تربیت همه‌جانبه کودکان و نوجوانان به‌عنوان افراد مفید و مسئولیت‌پذیر جامعه است (همان: ۵۲). از نظر گریک. ای. ریسبرگ (۱۳۸۹) در هدف‌گزینی برای یادگیری مهارت‌های ورزشی باید چهار اصل زیر را در نظر گرفت: اهداف باید چالش‌زا، دست‌یافتنی، واقع‌گرایانه و ویژه باشند. در یک تقسیم‌بندی کلی، هدف‌های تربیت‌بدنی را می‌توان در چهار مقوله اساسی رشد و یادگیری، فرایندها، بهره‌وری و توسعه اجتماعی ارزیابی کرد.«برای رسیدن به هدف‌های ذکر شده باید برنامه‌های تربیت‌بدنی را به شکلی پی‌ریزی کرد که براساس طبیعت، نیازها و علاقه‌ کودکان فراگیر باشد» (نبوی و ذکایی، ۶۲:۱۳۸۷).

 

الگوی پیشنهادی: کارکردهای اثربخشی و شیوه‌های اجرایی در راستای تربیت همه‌جانبه دانش‌آموزان در حوزه زیستی و بدنی
در الگوی پیشنهادی زیر به شیوه‌های تحقق اهداف سند تحول بنیادین در حوزه زیستی و بدنی به تفکیک اشاره شده است (مشهدی‌غلام، ۱۳۹۴).

ارزیابی میزان و نحوه تحقق اهداف تربیت‌بدنی در مدارس
صرف‌نظر از اهمیت و جایگاه تربیت‌بدنی و سلامت در نظام آموزشی در اینجا سؤالات زیر پیش می‌آید که:

۱. آیا ورزش مدرسه‌ای و به قول محمدرحیم (۱۱:۱۳۹۶) «ورزش تعلیم‌ و تربیتی» می‌تواند موجب پرورش فکر، جسم، رفتار و شکوفایی استعدادها باشد؟ «تربیت‌بدنی زمینه‌های بروز شایستگی‌های لازم را در متربیان برای اداره امور زندگی، آداب اخلاقی، اقتصادی، تغذیه، بهداشت، آداب اجتماعی شدن، مدیریت اوقات فراغت، خودآگاهی، هویت‌یابی، ارتباط مؤثر، مراقبت از محیط‌زیست، مدیریت بحران و کسب مهارت‌های پیشگیرانه و .... پرورش می‌دهد» (ماهنامه ورزش و ارزش، ش۱، ۶:۱۳۹۶).

۲. چگونه و با چه شاخص‌هایی می‌توان مشخص کرد که اهداف تربیت‌بدنی در مدارس تحقق یافته‌اند یا نه و به چه میزانی؟ البته ارزیابی در مدارس دارای مربی و فاقد مربی باید متفاوت باشد. به طور کلی اهداف آموزش تربیت بدنی به انحای مختلف قابل تحقق است که در زیر اهم فعالیت‌های ورزشی قابل اجرا در مدارس به‌طور خلاصه مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

الف) درس تربیت‌بدنی: اهمیت و جایگاه درس تربیت‌بدنی در برنامه درسی بر کسی پوشیده نیست. مهارت‌هایی که در مدارس آموزش داده می‌شوند شامل مهارت‌های تکنیکی، مهارت‌های تاکتیکی و مهارت‌های روانی هستند، لیکن اجرای درس تربیت‌بدنی نیازمند تجهیزات سخت‌افزاری، تأسیسات و حمایت‌ مادی و تمهیدات نرم‌افزاری، غنی‌سازی محتوا و برنامه آموزشی است تا در تحقق اهداف آموزشی خود موفق باشد. دستیابی به چنین هدفی فقط از راه تدوین برنامه‌های نظام‌دار و هدفمند امکان‌پذیر خواهد بود (محمدرحیم، ۱۳:۱۳۹۶). البته علاوه بر درس تربیت‌بدنی، فعالیت‌های ورزشی دیگری نیز به‌صورت مکمل و فوق‌برنامه در مدارس اجرا می‌شوند که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

ب) بازی‌های پرورشی و بومی محلی؛

ج)المپیاد ورزشی درون‌مدرسه‌ای، مسابقات و جشنواره‌های ورزشی درون‌مدرسه‌ای؛

هـ) ورزش صبحگاهی، بازی‌های ورزشی؛

و) ورزش قهرمانی (مسابقات و جشنواره‌های ورزشی بین‌مدرسه‌ای و بین‌منطقه‌ای و استانی و کشوری).

می‌توان گفت سند تحول بنیادین تنها به ساحت زیستی و بدنی در حوزه تربیت‌بدنی توجه ندارد، بلکه به کلیه ساحت‌های شش‌گانه می‌پردازد. چنان‌که مهدی نویدادهم معتقد است: «تربیت‌بدنی در سند تحول بنیادین تنها یک درس نیست» (۱۳۹۶). لذا تحقق اهداف درس تربیت‌بدنی همانند سایر دروس برنامه درسی نیازمند بررسی و ارزیابی دقیق است، به‌طوری‌که در هر پایه و مقطع اهداف تربیت‌بدنی، بسته به شرایط سنی و جسمی دانش‌آموزان متفاوت است. اهداف باید چالش‌زا، دست‌یافتنی، واقع‌گرایانه و ویژه باشند.

 

حیطه‌های ارزیابی فعالیت‌های تربیت‌بدنی
از آنجا‌ که مجموعه‌ای از عوامل مختلف در تحقق اهداف تربیت‌بدنی نقش دارند، ارزیابی فعالیت‌های تربیت‌بدنی باید از جنبه‌های مختلف و در حوزه‌های شناختی و دانشی، عاطفی و روانی ـ حرکتی و آمادگی جسمانی و فضا و امکانات و... صورت گیرد. در واقع، ارزشیابی به‌عنوان بخشی از فرایند آموزش‌وپرورش است که براساس آن اطلاعات لازم در مورد یادگیری و آموخته‌های دانش‌آموزان جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل می‌شود تا میزان تحقق اهداف پیش‌بینی‌شده مورد قضاوت قرار گیرد (محمود شیخ، ۱۳۸۸).

مهم‌ترین عوامل مؤثر در فرایند ارزشیابی عبارت‌اند از: تجزیه‌وتحلیل اهداف تکنیکی، تاکتیکی و روانی، ارزیابی از معلم و مربی، ارزیابی فضا و امکانات، ارزیابی از دانش‌آموز، ارزیابی محتوا (کتاب و مواد آموزشی)، ارزیابی برنامه‌ها و ....

 

جدول پیشنهادی ارزیابی درس تربیت‌بدنی و فعالیت‌های ورزشی
پیشنهاد می‌شود مسئولان امر برای ارزیابی میزان تحقق اهداف تربیت‌بدنی براساس سند تحول بنیادین از جنبه‌های مختلف جدول زیر را تهیه و مورد استفاده قرار دهند.

 

راهکارها و پیشنهادها
به‌منظور تحقق اهداف تربیت‌بدنی در مدارس با عنایت به اهداف بالادستی از جمله سند تحول بنیادین، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شوند که امید است مسئولان آموزش‌وپرورش و مدیران مدارس و به‌ویژه مربیان تربیت‌بدنی و آموزگاران محترم توجه خاصی به این راهکارها داشته باشند.

الف. استعدادیابی و پرورش استعدادها: شناخت استعدادهای ورزشی دانش‌آموزان و به‌ویژه پرورش و شکوفایی این استعدادها از اهمیت ویژه برخوردار است.

ب. استمرار فعالیت‌های ورزشی در مدارس: از جمله مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد این است که به‌عنوان مثال، وقتی دانش‌آموزی در یک مسابقه ورزشی در سطح مدرسه و منطقه و استان مقام کسب می‌کند معمولاً دبیر تربیت‌بدنی مدرسه توجهی به این موضوع نمی‌کند و تا پایان سال حتی یک مورد از وی نمی‌خواهد به تمرین و تکرار و تقویت مهارت بدنی خود بپردازد. در این صورت این استعدادها هرگز شکوفا نخواهند شد، به‌ویژه در مناطق محروم که در آن‌ها هیچ‌گونه باشگاه و امکانات ورزشی و مربی در رشته موردنظر در سطح شهر و روستاها وجود ندارد. لذا پیشنهاد می‌شود استان‌ها امکانات بیشتری در اختیار مناطق محروم قرار دهند.

ج. اختصاص مربی تربیت‌بدنی به مدارس کوچک و روستایی: با عنایت به اختصاص مربی ورزشی به کلاس‌های ابتدایی، اختصاص مربی صرفاً از محل جایگزینی آموزگاران بالای بیست سال سابقه میسر است. لذا در مدارس کوچک و روستایی که معمولاً نیروهای بالای بیست‌ سال وجود ندارد تخصیص مربی تربیت‌بدنی به این مدارس ممکن نیست و این امر موجب کاهش کیفیت اجرای درس تربیت‌بدنی می‌شود.

د. تجهیز مدارس محروم.

ه. ایجاد فضاهای ورزشی مناسب، هرچند روباز.

و. ایجاد حیاط پویا در کلیه مدارس دارای محوطه آسفالته و توجه جدی مدیران مدارس به این مهم.

 

 

منابع
۱. پورکیانی، محمد (۱۳۸۵). تربیت‌بدنی عمومی. انتشارات دانشگاه قم.
۲. رحمانی‌نیا، فرهاد (۱۳۸۱). مبانی روانی اجتماعی در تربیت‌بدنی. انتشارات وارسته، چاپ اول.
۳. ریسبرگ، گریک‌ ای (۱۳۸۹). آموزش مهارت‌ ورزشی برای مربیان. ترجمه بهروز عبدلی و دیگران. نشر علم و حرکت.
۴. شریفی، کیاسلار و دانیالی (۱۳۹۵). راهنمای جامع آموزش سلامت در مدراس (ویژه معلمان). انتشارات پارسای سلامت. چاپ چهارم.
۵. شیخ، محمود (۱۳۸۸). مفاهیم سنجش و اندازه‌گیری در تربیت‌بدنی. نشر علم و حرکت.
۶. کتاب معلم (راهنمای تدریس) تربیت‌بدنی دوره ابتدایی. انتشارات وزارت آموزش‌وپرورش، چاپ اول، ۱۳۸۹.
۷. مجله ورزش و ارزش. ماهنامه معاونت تربیت‌بدنی و سلامت وزارت آموزش‌وپرورش، ۱۳۹۶، ش مسلسل ۱۷۸.
۸. مسیر تحول، برنامه‌ها و فعالیت‌های معاونت تربیت‌بدنی و سلامت وزارت آموزش‌وپرورش. انتشارات مدرسه، چاپ اول، ۱۳۹۴.
۹. نبوی، محمد و ذکایی، محمود (۱۳۸۷). روش تدریس تربیت‌بدنی در مدارس. انتشارات سمت، چاپ نهم.
۱۰. هیلسون، دونالد (۱۳۸۱). اهداف و راهبردها در آموزش تربیت‌بدنی. ترجمه محسن حلاجی. انتشارات دفتر تحقیقات و توسعه وزارت آموزش‌وپرورش.
۱۱. سایت ایرنا.
۱۲. سایت شورای عالی آموزش‌وپرورش.
۱۳. سایت پانا.
۱۴. سایت تربیت دانش‌آموز.