تاریخ ریاضیات محمدبن عیسی ماهانی

ابو‌عبدالله محمد‌بن عیسی ماهانی، از مردم ماهان کرمان، از افاضل علمای عدد، مهندسی عالی‌قدر و منجمی زبردست بود.
تاریخ تولد و وفات وی به‌طور دقیق معلوم نیست، ولی با مدارک موجود می‌توان حدس زد که حدود سال ۲۱۰ ه. ق در ماهان کرمان به دنیا آمده و درحدود سال ۲۷۵ ه. ق در گذشته است. محل زندگی ماهانی در بغداد بوده است.
تخصص اصلی او هندسه و نجوم بود و آثار متعددی در این رشته‌ها از خود بر جای گذاشته است. او قسمت‌هایی از اصول اقلیدسی را شرح داده است. همچنین پرداختن به معادله درجه سوم را به او نسبت می‌دادند.

 

تألیفات ماهانی
• شرح مقاله پنجم کتاب اصول اقلیدس
گرچه نسخه‌ای این اثر در دست نیست، ولی در «الفهرست» ابن‌ندیم و «کشف‌الظنون» حاجی خلیفه گزارش آن آمده است.

• تفسیر المقاله العاشرة من کتاب اقلیدس
قسمتی از این رساله در کتابخانه ملی پاریس موجود است.

• کتاب فی‌ستة و عشرین شکلا من المقالة الاولی من اقلیدس التی لایحتاج فی شیء منها الی الخلف
 این کتاب در‌باره بیست‌و‌شش قضیه از مقاله اول اقلیدس است که بدون نیاز به برهان خلف می‌توان آن‌ها را ثابت کرد. نسخه‌ای از این کتاب در دست نیست، ولی نام آن در الفهرست ابن‌ندیم آمده است. این بیست‌و‌شش قضیه توسط فرانتس وُپکه، ریاضی‌دان و پژوهشگر تاریخ علم آلمانی، مشخص شده‌اند.

• رساله فی‌المشکل من‌النسبة یا کتاب‌النسبة
به عقیده  هاینریش سوتر،‌ تاریخ‌‌نگار و پژوهشگر آلمانی، این رساله همان شرح مقاله پنجم اقلیدس یا قسمتی از آن است. نسخه‌های خطی از این رساله در کتابخانه‌های ملی پاریس، برلین و جارالله استانبول موجود‌ند.

• شرح مقاله دوم کتاب کره و استوانه ارشمیدس
نسخه‌ای از آن در دست نیست، ولی خیام در رساله «جبر و مقابله» خود به شرح مقاله دوم کتاب کره و استوانه ارشمیدس از ماهانی اشاره کرده است. ابو‌القاسم قربانی، در کتاب «ریاضی‌دانان اسلامی» آورده است که شخصی که نام وی مجهول است و به احتمال قوی ابو‌سهل کوهی است، توضیحی بر شکل چهارم این شرح نوشته است.

• اصلاح کتاب مانالاوس فی الاشکال الکریة نسخه‌ای از این کتاب در دست نیست. این همان کتابی است که اسحاق‌بن حنین  به عربی ترجمه کرده و ماهانی آن را تا شکل دهم از مقاله دومش اصلاح کرده است.

• رساله فی عروض الکواکب
نسخه‌ای از این رساله در دست نیست. در دو نسخه متفاوت از کتاب الفهرست ابن‌ندیم، به‌نام‌های «رساله فی‌عروش‌الکواکب» و «رساله  فی‌غروس‌الکواکب» گزارش شده است و به‌نظر می‌رسد عبارت درست همان عروض‌الکواکب است.

• مقاله فی معرفة السمت لای ساعة ارادت و فی‌ ای موضع ارادت
نسخه‌ای از این مقاله در کتابخانه استانبول موجود است.

• زیج ماهانی
نسخه‌ای از این زیج در دست نیست.
در «زیج ممتحن مظفری» که مؤلف آن محمد‌بن ابوبکر فارسی است، تألیف زیجی را به ماهانی نسبت داده شده که نسخه خطی آن در کمبریج موجود است

 

• نظر‌دهندگان  در‌باره کار‌های ماهانی و متأثران از او
• خیام در رساله جبر و مقابله خود به شرح مقاله دوم کتاب کره و استوانه ارشمیدس از ماهانی اشاره کرده است. همچنین، او در رساله جبر مقابله از نوعی معادله درجه سوم که بین ریاضی‌دانان اسلامی به‌نام «معادله ماهانی» شهرت داشت، یاد کرده است.

• ابن‌یونس مصری در «زیج کبیر حاکمی‌»اش از رصد‌های ماهانی که مورد استفاده ابن‌یونس قرار گرفته، نام برده است.

• خواجه نصیر طوسی نسخه‌ای از کتاب «اصلاح کتاب مانالاوس فی‌الاشکال الکریئ ماهانی» را در اختیار داشته است و در مقدمه «تحریر اکر مانالاوس»‌اش از آن کتاب نام برده است.

• ابو‌الفضل هروی در کتابش با عنوان «اصلاح کتاب» «منالاوس فی‌الاشکال الکریئ» در نسخه لیدن از ماهانی نام برده است.

 

منبع
قربانی، ابوالقاسم (۱۳۶۵). زندگی‌نامه ریاضیدانان دوره اسلامی، مرکز نشر دانشگاهی