مقدمه
زندگی پر از داستان‌های ساده و روزمره‌ای است که در بسیاری از مواقع حتی زحمت به یاد آوردن آن‌ها را به خود نمی‌دهیم. اما این حوادث ساده گاه به اتفاقات بزرگی برای جمع کثیری از انسان‌ها منجر می‌شود. داستان‌ها را می‌توان از جنبه‌های متفاوت بررسی کرد؛ از جنبه علمی، سرگرمی، کارآفرینی و ...
امروز یکی از این داستان‌ها را با هم مرور می‌کنیم؛ داستانی که برای هر یک از ما می‌تواند از جهتی عبرت‌آموز باشد: برای یک معلم از نظر شیوه آموزش ریاضی؛ برای یک مدیر از نظر نحوه اداره یک سازمان؛ برای یک پدر از نظر عشق به فرزند؛ برای یک کارآفرین از نظر کارآفرینی؛ و ....
داستان ما از سال ۱۹۵۴ آغاز شد، زمانی که مادر تاکشی در جیب روپوش مدرسه او کاغذ مچاله شده آزمون ریاضی او را یافت. نمره تاکشی از نظر مادر او فاجعه بود.
تاکیشی کومون، دانش‌آموز یکی از دبیرستان‌های شهر «اوزاکا» در ژاپن، در آزمون ۲ ریاضی سال دوم دبیرستان نمره بسیار بدی گرفته بود. او فرزند استاد تورو کومون بود.
تورو کومون (متولد ۲۶ مارس ۱۹۱۴ ـ وفات ۲۵ ژوئیه ۱۹۹۵) دبیر فارغ‌التحصیل از دانشگاه همین شهر در رشته ریاضیات بود
آقای کومون برای کشف علل ناکامی فرزندش به بررسی کتاب ریاضی پرداخت. او معتقد بود که کار معلم پرورش ذهنیت برای «خودیادگیری» در کودکان است. بنابراین او هنگام تهیه مطالب یادگیری برای پسرش، آزمایش و خطای زیادی را پشت سر گذاشت تا تاکشی بتواند هر روز با مواد و مطالبی راحت کار کند و همواره مهارت‌های خود را توسعه دهد.
تورو کومون از طریق تجربه‌های آموزشی خود می‌دانست که دانش‌آموزان فقط با پیشرفت خود می‌توانند توانایی علمی واقعی کسب کنند. بنابراین، او بر توسعه مهارت‌های محاسبه تاکشی متمرکز شد و مطالبی را تهیه کرد که باعث شوند پسرش به‌طور مستقل یاد بگیرد.
تورو کومون به این نتیجه رسید که کتاب‌های آن روزگار آموزش‌وپرورش ژاپن فرصتی برای تکرار و تمرین موضوع‌های گوناگون به دانش‌آموزان نمی‌دهند. لذا طرحی ابتکاری برای آموزش فرزندش ابداع کرد که مبتنی بر مداد و دفترچه‌های یادداشت بود (www.kumon.com).
کاربرگ‌های روزانه آقای کومون برای فرزندش در طول سال تحصیلی، به ارتقای بسیار چشمگیر و محسوس در درس ریاضی تاکیشی، انجامید و این سرآغاز روش ابتکاری یادگیری کومون در ژاپن و جهان بود.
این تغییرات یادگیری چیزی نبود که از چشم تیزبین و روحیه مثبت رقابت‌جویی علمی والدین ژاپنی دور بماند. تقاضا برای این سبک یادگیری، ابتدا در اوزاکا و سپس در سایر شهرهای کشور ژاپن بعد از جنگ دوم جهانی که با سرعتی سرسام‌آور مرزهای علم را درمی‌نوردید، گسترشی روزافزون یافت. در سال نخست ۳۰۰ دانش‌آموز اوزاکایی جذب برنامه آموزش ریاضی کومون شدند.
اولین مرکز یادگیری کومون در سال ۱۹۵۶ شروع به کار کرد. در سال ۱۹۵۸، «مؤسسه ریاضیات کومون» تأسیس شد. در سال ۱۹۶۲ «مرکز کومون» در «توکیو» به راه افتاد و رفته‌رفته این مراکز به‌صورت بین‌المللی گسترش یافتند.
به‌زودی در آمریکا، برزیل، آلمان، فیلیپین، انگلستان، استرالیا، نیوزیلند، هند، مالزی، روسیه و دیگر نقاط جهان، مراکز کومون افتتاح شدند. امروزه بیش از ۴ میلیون کودک در ۴۹ کشور جهان در تمامی سنین، توانایی‌های تحصیل با این شیوه را فرا می‌گیرند.
سرانجام در سال ۱۹۹۵تورو کومون در سن ۸۱ سالگی در شهر اوزاکای ژاپن بر اثر بیماری پنومونی درگذشت. به پاس تلاش‌های او، موزه‌ای در زادگاهش تأسیس شد و هر ساله روز ۲۰ اکتبر با نام روز «بنیاد کومون» جشن گرفته می‌شود. در ضمن نام او را بر سیارک ۳۵۶۹ گذاشتند.
تاریخچه رشد و گسترش مدرسه‌های توروکومون در ژاپن و جهان
همچنانکه در بالا گفته شد، مؤسسه کومون که به‌طور رسمی در سال ۱۹۵۸ راه‌اندازی شد، با سرعت چشم‌گیری گسترش یافت، به‌طوری که پس از ۱۶ سال فعالیت یعنی در سال ۱۹۷۴ توانست حدود ۶۳۰۰۰ داوطلب را جذب برنامه‌های آموزش خود نماید. در این سال، توروکومون کتابی با عنوان «راز ریاضیات کومون» با شمارگان بالا منتشر کرد که مورد استقبال فراوان قرار گرفت و باعث شد تعداد متقاضیان ورود به این مؤسسه در سال دوم انتشار کتاب، دو برابر گردد.
از همان سال ۱۹۷۴، مؤسسه کومون به توسعه خود در خارج از ژاپن توجه داشت و در کشورهای مختلف نمایندگی‌هایی را تأسیس کرده بود. در ادامه این تلاش‌ها، در سال ۱۹۸۳ یکی از شعبه‌های مجله مؤسسه در ایالات متحده راه‌اندازی شد و تا سال ۱۹۸۵ جمعیت دانش‌آموزی مراکز کومون در جهان بالغ بر ۴/۱ میلیون نفر شد.
توروکومون، خیلی زود به این نتیجه رسید که علاوه بر ریاضی، آموزش برخی موضوعات دیگر را نیز در خود دستور کار مؤسسه خود قرار دهد. بنابراین در سال ۱۹۸۳ نام بنیاد خود را از «مؤسسه ریاضیات کومون» به «مؤسسه آموزشی کومون» تغییر داد و در همین سال بود که نشان مؤسسه هم به ثبت رسید.
یک نقطه عطف تاریخی
شاید بتوان سال ۱۹۸۸ را یک نقطه عطف در مسیر گسترش مراکز آموزش کومون در نظر گرفت. در این سال معاون مدرسه ابتدایی سومیتون۱ در آلاباما از طریق یک برنامه تلویزیون با روش کومون آشنا شد. او پس از متقاعد شدن نسبت به کارآمدی روش کومون، تصمیم گرفت از این روش آموزش استفاده کند تا بیزاری دانش‌آموزان مدرسه‌اش از ریاضی را کاهش دهد. بنابراین مدرسه سومیتون به‌عنوان اولین دبستان در ایالات متحده، روش کومون در آموزش ریاضی را با برنامه درسی متداول خود برای پایه‌های پیش‌دبستانی تا کلاس چهارم تلفیق کرد و تا سال ۲۰۰۱ این برنامه را اجرا نمود.
در واقع، اولین بار بود که روش کومون در کلاس‌های یک مدرسه غیرژاپنی به صورت منظم و رسمی استفاده می‌شد. نتایج به دست آمده در این مدرسه بیش از حد انتظار مجریان آن بود و این مطلب در رسانه‌ها با عنوان «معجزه سومیتون» منعکس شد. به این ترتیب، مدارس زیاد دیگری تحت تأثیر این مدرسه، روش‌های مشابهی را در پیش گرفتند تا روش کومون را در برنامه درسی خود بگنجانند.
به هر حال رشد روزافزون مراکز کومون ادامه یافت به‌طوری که در سال ۲۰۰۸ یعنی در پنجاه سالگی تأسیس این مؤسسه به دانش‌آموزان ثبت نامی آن در جهان از مرز ۴ میلیون نفر عبور کرد که در بیش از ۲۶۰۰۰ شعبه این مؤسسه در سراسر جهان مشغول آموزش بودند. علاوه بر آن، آمار سال ۲۰۱۸ ایالات متحده گویای این مطلب است که در این کشور، مؤسسه مذکور افزون بر ۴۱۰ هزار دانش‌آموز را در بیش از ۲۲۰۰ شعبه فعال خود زیر چتر آموزش کومون قرار داده است.
لوگوی کومون
چهره درون لوگو «چهره فکر» است. این چهره کودکانی است که در مراکز کومون یاد می‌گیرند، می‌اندیشند و رشد می‌کنند. همچنین نمایانگر چهره مربیان و کارکنان مؤسسه کومون نیز هست که به فکر رفاه کودکان هستند و به‌صورت مداوم خود را نیز مورد نظارت و ارزیابی قرار می‌دهند.
زیر این لوگو در سایت کومون آمده است:
«چگونه می‌توانم به این کودک کمک کنم تا پیشرفت کند؟»
همه افراد درگیر در کومون در مورد آموزش بسیار جدی فکر می‌کنند. آن‌ها از کودکان می‌خواهند که بیاموزند، میل به رشد در کنار هم را عملی نمایند.
«کومون آبی» نشان‌دهنده هوش است؛ صداقتی آسمانی که در سراسر جهان امتداد دارد. به‌علاوه نشان‌دهنده امید ما به جهانی متحد و در کنار هم است(www.kumon.com).
ویژگی‌های طرح کومون
با مطالعه منابع مرتبط، به‌ویژه سایت مؤسسه کومون، متوجه می‌شویم که امروزه کومون علاوه بر آموزش درس ریاضیات در حوزه خواندن نیز فعالیت دارد، اما برای جلوگیری از اطاله کلام در این مقاله فقط به مبحث ریاضی کومون می‌پردازیم.
روش کومون بسیار منعطف است و در هر کشور مطابق با زبان و فرهنگ محلی حوزه مورد نظر، تغییرات لازم انجام می‌شوند. اما عموماً مطالب در همه حوزه‌ها، در سه مقطع سنی ۳ تا ۵ سال، ۶ تا ۱۲ سال، و بالاتر از ۱۳ سال منظم و سازمان‌دهی می‌شوند.
• طرح کومون روشی ژاپنی برای توسعه مهارت‌های اساسی است که در آن از وسایل کاملاً مرسوم آموزشی، مانند مداد ترسیم خط‌ها، وسایل برش و انواع چسب‌ها و نیز کارهایی مثل شمارش و نوشتن عددها و حرف‌ها استفاده می‌شود. این روش هرچند در مرحله نخست برای آموزش ریاضیات در دوره متوسطه ابداع شد، اما به مرور زمان مهارت‌های خواندن را نیز در برگرفت. به‌علاوه این روش برای آموزش از سن دوسالگی تا دبیرستان گسترش یافت. در این مقاله فقط جستارهای آموزش ریاضیات این روش در دوره‌های پیش‌دبستانی و ابتدایی مورد بررسی اجمالی قرار خواهد گرفت.
• کومون دارای دو برنامه برای زبان ژاپنی و سایر زبان‌هاست که از اصول مشترکی پیروی می‌کنند. در آغاز هر دانش‌آموز از نظر توانایی‌ها مورد ارزیابی اولیه قرار می‌گیرد و بر اساس نتایج این مطالعات یک طرح مطالعه فردی طراحی می‌شود.
برای مثال در الگوی مختص به روسیه و جمهوری‌های استقلال‌یافته شوروی سابق با محوریت زبان روسی و الفبای سیرلیک، این طرح در دوره پیش‌دبستانی و ابتدایی حاوی ۵۰ جلد دفترچه برای سنین متفاوت و مهارت‌های خاص است. هر دفترچه حاوی ۴۰ نکته است که برای یک تا دو ماه در نظر گرفته‌شده‌اند. دفترچه نخست از سه سالگی با رسم یک خط کوتاه آغاز می‌شود.
دفترچه‌های کار بر دو نوع‌اند:
۱. توسعه پیچیده که شامل رشد و توسعه مهارت‌های عمومی نظیر تشخیص اشکال، اضداد، انطباق و ... است.
۲. توسعه تفکر ریاضی شامل جورچین‌ها(پازل‌ها)، بازی‌های منطقی و ذهنی و ...
• برنامه‌ریزی مداوم برای هر فراگیرنده هم‌زمان با پیشرفت فردی او انجام می‌گیرد. سطح دشواری هر مرحله به شکلی است که فراگیرنده بتواند به‌طور مستقل آن را فراگیرد و مشوقی برای حرکت او به مرحله بعدی باشد.
• برنامه هر فراگیرنده به‌صورت روزانه بر اساس توانایی‌های فردی او تنظیم می‌شود و در پایان هر مرحله، از موضوع آزمایش به عمل می‌آید. موفق نشدن در هر مرحله ملاک قضاوت نیست، بلکه فرصتی برای تمرین بیشتر تا رسیدن به درک درست و صحیح است. درک درست هر مرحله شرط اساسی رفتن به مرحله بعدی است.
• همه مرحله‌ها بر اساس کار با مداد، کاغذ قیچی و چسب با درجات انعطاف متناسب با سنین، تنظیم شده‌اند.
• هر فراگیرنده برای پنج روز هفته باید به مدت ۱۵ تا ۳۰ دقیقه مطالعه داشته باشد و دو روز نیز در مرکز مربیان کومون برای تکمیل و بررسی عملکرد حاضر شود.
• هر مرکز کومون توسط یک مربی ارشد و یک تیم دستیاران که از فراگیرندگان تربیت‌شده سطوح بالاتر کومون انتخاب شده‌اند و دارای نگرشی عمیق به موضوع‌های مورد تمرین هستند و توسط کارشناسان دفتر مرکزی پشتیبانی می‌شوند، هدایت می‌شود. مربیان در ارتقا یا تکرار مرحله‌ها برای درک بهتر، دارای استقلال رأی هستند.
• آموزش مستقل هر فراگیرنده توأم با مطالعات روزمره که گاه به‌صورت تصویرهای بصری است، با آزمایش‌ها و آزمون‌های فردی و مدادی - کاغذی انجام می‌گیرد. تمرین‌های هر مرحله این ویژگی را دارند که مهارت‌ها به‌صورت غیرمستقیم آموزش داده می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که فراگیرنده ابداً متوجه نمی‌شود که در حال تمرین ریاضی است.
• استفاده از ماشین‌حساب هنگام انجام تمرین‌ها ممنوع است و هر فراگیرنده باید بر اساس محاسبه‌های ذهنی مسئله‌ها را حل کند.
• مشارکت اولیا در حل مسئله‌ها صفر است و توصیه اکید به دخالت‌نکردن آنان در مرحله‌های حل مسئله‌ها انجام می‌گیرد. نقش اولیا در برابر فراگیرنده ستایش، تحسین موفقیت‌ها، افزایش اعتمادبه‌نفس او، و ایجاد احساسات مثبت نسبت به مرحله‌های اجراست.
سطوح طرح در بخش ریاضی از سطح A تا سطح X شامل مراحل مختلف است (مرحله‌ها با توجه به سطوح کمی هر کشور متفاوت‌اند):
شالوده اساسی طرح کومون مبتنی بر وسایل ساده و در دسترس عموم دانش‌آموزان بوده است. اما در سال‌های اخیر با توجه به گسترش روزافزون فناوری در خدمت آموزش، استفاده از وسایل نوین آموزشی در حوزه کومون نیز باب شده است.
اصول اساسی روش کومون در یادگیری
همچنانکه متوجه شدیم، کومون یک برنامه مستقل است که آموزشگران۱ (مربیان ارشد) و دستیاران۲ مؤسسه ان را به طور جداگانه برای هر دانش‌آموز طراحی می‌کنند که مختص همان دانش‌آموز باشد. در ابتدای کار، از هر دانش‌آموز یک ارزشیابی اولیه به نام آزمون شناسایی کومون۳ گرفته می‌شود تا توانایی‌های او شناسایی شود. و آزمون بین ۲۰ تا ۶۰ سؤال را شامل می‌شود. براساس نتایج این آزمون و مهارت‌های مطالعاتی دانش‌آموز، مربی کومون یک برنامه مطالعه شخصی شده برای او طراحی می‌کنند.
اکثر دانش‌آموزان اغلب از یک مرحله ساده کومون شروع می‌کنند تا عادت‌های مطالعه خود را براساس مراقبت و فهم عمیق خود از موضوعات بنیادین، بنا کنند. همچنانکه دانش‌آموز رشد می‌کند، مربیان کومون برای او مطالعه در سطح دشوارتری را تدارک می‌بینند تا او را به چالش بکشند. این تغییر سطح دو ویژگی دارد: توسعه مطالب و مفاهیم به گونه‌ای است که دانش‌آموز مورد نظر، همچنان مشتاق و پرسشگر باقی بماند و ثانیاً مطالب جدید آنقدر سخت نیستند که موجب یأس و دلسردی دانش آموزان را فراهم کنند. برنامه مطالعاتی به‌طور مرتب توسط مری کومون روزآمد می‌شود تا با توانایی هر یک از دانش‌آموزان انطباق پیدا کند.
دانش آموزان، پس از آنکه مرحله جاری را براساس سرعت و دقت خود پشت سر گذاشتند، می‌توانند وارد مرحله بعدی شوند. دانش‌آموزان در آزمون‌های پایان هر مرحله، قبول یا مردود نمی‌شوند؛ بلکه آن‌ها همواره این شانس را خواهند داشت که پس از انجام تمرینات بیشتر، مجدداً در آزمون مرحله جاری شرکت نمایند. این کار تا زمانی تداوم پیدا می‌کند که احاطه کافی همراه با درک معنادار از موضوعات پیدا کنند. تمام برنامه‌های کومون، مبتنی بر مداد و کاربرگ است. محتوای کاربرگ‌ها با سرعت آرامی رفته‌رفته دشوارتر می‌گردند.
مؤسسه کومون آموزشگران (مربیان) ارشدی دارد که به برنامه درسی کومون اشراف دارند. آن‌ها در پیگیری عادت‌های مطالعاتی دانش‌آموزان، مشاهده‌گرانی تیزبین هستند که توانایی شخصی‌سازی برنامه‌ها برای هر دانش‌آموز متناسب با توانایی‌های فردی او را دارند. این آموزشگران ارشد، توسط سازمان مرکزی کومون به منظور تدریس روش کومون تربیت شده‌اند و توسط همین سازمان مرکزی هم پیشتیبانی می‌گردند. دستیاران کومون که معمولاً از فراگیران تربیت‌شده سطوح بالاتر کومون انتخاب می‌شوند، دارای نگرشی عمیق به موضوعات مورد تمرین هستند. این دستیاران، توسط آموزشگران ارشد کومون آموزش‌های لازم را وامی‌گیرند.
کومون در ایران
تورو کومون، شیوه آموزشی وی، و حتی مؤسسه بین‌المللی او در ایران مجهول و ناشناخته است! حتی کتاب‌های بسیار نفیس و جذاب آموزشی این شیوه نیز در ایران مورد توجه قرار نگرفته است.
چرا یک مؤسسه علمی جهانی و شیوه آموزشی آن که در بیش از ۴۹ کشور جهان فعالیت دارد برای ما ناشناس است؟! شاید علت اساسی آن تکیه این روش بر آموزش‌های فردی است و در ایران از اوایل دهه هفتاد تکیه بر آموزش‌ها و روش‌های تدریس گروهی بوده است. (درحالی که این شیوه منعطف آموزشی تغییر را از درون هر فرد شروع می‌کند و آن را به جمع تسری می‌دهد.)
نتیجه‌گیری و مبحث
شاید بتوان نزدیک‌ترین روش تدریس به شیوه مهارتی کومون را روش یادگیری در حد تسلط دانست؛ با این تفاوت که برنامه‌ریزی شیوه کومون بسیار دقیق، مدون، منعطف و مراحل آن استاندارد شده است. به‌علاوه شیوه کومون در دسترس‌تر است و امکانات محدودتری برای کار لازم دارد. همچنین، این روش نقاط ضعف یادگیری در حد تسلط ابداعی توسط بنجامین بلوم و جان کرول را ندارد.
به خوانندگان و علاقه‌مندان پیشنهاد می‌شود که در راستای بومی‌سازی این روش در ایران اقدام کنند. این شیوه از آنجا که نشأت‌گرفته از زندگی و تلاش یک معلم و خانواده اوست، از منظرهای متفاوت قابل تأمل است؛ قابلیت الگوبرداری برای مدیریت، کارآفرینی، ایده‌پردازی، خانواده‌دوستی، و ... از این روش وجود دارد.
پیشنهاد می‌شود تحقیقات بیشتری روی این روش انجام شود و ارتباطات و نقاط مشترک آن با سند تحول ملی و برنامه جدید درسی کشور مورد نقد قرار گیرد.
دیدگاه منتقدان
در پایان قابل ذکر است که برخی پژوهشگران، با استناد به دیدگاه‌ها و چارچوب‌های نوین یادگیری، روش کومون را برای دانش‌آموزان و به‌ویژه در سنین پایین چندان مفید ارزیابی نمی‌کنند. آن‌ها سودمندی تکنیک‌های روش کومون را به دلیل ماهیت حافظه‌محور و رفتاری بودن آن‌ها زیر سؤال می‌برند. از این میان، استاد دانشگاه کالیفرنیا به‌طور کلی، آلیسون گوپینک۴، برنامه بنیاد کومون برای دوره پیش‌دبستانی را در بهترین حالت «بی‌فایده» ارزیابی می‌کند. همچنین استاد روان‌شناسی دانشگاه تمپل۵ خانم کتی هیرش - پازک۶، ادعا می‌کند که به‌کارگیری تکنیک‌هایی از نوع روش کومون چیز خاصی در اختیار فرزندان ما قرار نمی‌دهد که کارآیی آن‌ها افزایش یابد.
تذکر) مقاله حاضر، توسط آقای دکتر رضا حیدری قزلجه از اعضای شورای سردبیری مجله مورد بازبینی گسترده قرار گرفته و پس از تصحیح، حذف و اضافات نسبتاً فراوان، بازنویسی شده است.
پی‌نوشت‌ها
1. Instructore
2. Assistants
3. Kumon Diagnastic test
4. Alison Gopink
5. Temple University
6. Kathy Hirsh-Pasek
منابع
1. "Around the World in 80 ideas". Archived from the original on 2013-11-27. Retrieved 2009-07-07.
2. "List of all Kumon franchises by country". Kumon.org. "List of all Kumon franchises by country". Kumon Group.
3. "The Role of Kumon Instructors". Retrieved 2016-04-19.
4. "The Maths Program". Retrieved 2016-04-14.
5. "Improve Reading Skills & Comprehension Reading Program for Kids | Kumon North America"…
6. https://deti.mann-ivanov-ferber.ru
7. www.kumon.com
۸. آیت اللهی، غلامرضا، ۲۱ گام در مقاله‌نویسی، خانه ریاضیات یزد: http://uimecedu.ir/files/site۱/files/Article.pdf
۹. مؤمنی فراهانی، انجمن علمی آموزش و توسعه منابع انسانی ایران: http://istd.ir/fa/ReadItem.aspx?itemID=۳۰۰