آموزش جغرافیا

سابقه آموزش در دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی
پس از مدرسه عالی دارالفنون و مدرسه ابتدایی رشدیه تبریز، مدرسه شوکتیه بیرجند سومین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران به‌ شمار می‌آید که در سال ۱۲۸۲ هجری شمسی در شهر بیرجند دایر شد. مدرسه مذکور اولین مدرسه‌ای بود که در استان خراسان و در شرق ایران به وجود آمد. استان خراسان‌جنوبی مهد علم، فرهنگ و هنر کشور است و در طول زمان، مشاهیر و خدمت‌گزاران بی‌شماری را در دامان خود پرورانده است. شهر بیرجند زادگاه دانشمندان بزرگی همانند دکتر محمدحسن گنجی، بنیان‌گذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی در ایران است. پروفسور گنجی آموزش دبستان و دبیرستان را در بیرجند به پایان رساند. پروفسور کاظم معتمد نژاد، پدر علم ارتباطات و روزنامه‌نگاری در ایران و پروفسور مهدی بلالی مود، پدر علم سم‌شناسی ایران، همچنین پروفسور غلامحسین شکوهی، پدر علم تعلیم و تربیت ایران، به موجب سابقه۶۰ ساله در تعلیم و تربیت و امور پژوهشی، لقب چهره ماندگار تعلیم و تربیت ایران را به خود اختصاص داده‌اند. نخستین دانشسرا در محدوده خراسان‌جنوبی به سال ۱۳۱۶ در شهر بیرجند تأسیس شد و سوابق بیش از ۸ دهه را در کارنامه خود دارد. در خراسان‌جنوبی، دو پردیس شهید باهنر و امام سجاد(ع) در شهر بیرجند و مرکز آموزش عالی بنت‌الهدی صدر در شهر فردوس دایرند که به تربیت نیروهای متخصص دانشجومعلم همت گمارده‌اند.

 

درباره دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی
مدیریت استانی دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی در مجموع از دو پردیس و یک مرکز آموزش عالی تشکیل شده است. پردیس برادران شهید باهنر و پردیس خواهران امام سجاد(ع) در شهر بیرجند و مرکز آموزش عالی بنت‌الهدی صدر خواهران در شهر فردوس واقع شده که دو پردیس و یک مرکز آموزش عالی توسط مدیریت استانی دکتر ایرج مهدیزاده مدیریت می‌شوند. علاوه بر این خانم دکتر باقرزاده، سرپرست پردیس امام سجاد(ع) و خانم خادمی سرپرست مرکز آموزش عالی بنت‌الهدی صدر فردوس هستند. تربیت دوره کارشناسی آموزش جغرافیا در ۲ پردیس شهید باهنر و پردیس امام سجاد(ع) بیرجند صورت می‌گیرد.

دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی در سه گروه مطالعات اجتماعی، تربیت حرفه‌ای، معارف و تربیت اسلامی، در قالب سه رشته اختصاصی مطالعات اجتماعی(آموزش جغرافیا، آموزش تاریخ، آموزش علوم اجتماعی)، تربیت حرفه‌ای (راهنمایی و مشاوره) و یک رشته عمومی (آموزش ابتدایی) و همچنین دانشجویان مهارت‌آموز (ماده ۲۸) مشغول فعالیت است. کل دانشجویان در پردیس باهنر ۶۸۳ نفر، پردیس امام سجاد(ع) ۵۴۰ نفر و مرکز آموزش عالی بنت‌الهدی صدر فردوس ۵۵ نفرند که جمع کل آمار دانشجویان استان خراسان‌جنوبی به ۱۲۷۸ نفر می‌رسد (جدول ۱).

 

مسئول استانی دانشگاه فرهنگیان خراسان‌جنوبی
ریاست استانی دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی بر عهده آقای دکتر ایرج مهدیزاده، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی است. دکتر ایرج مهدیزاده از سال ۱۳۹۴ سرپرستی و مدیریت امور پردیس‌های استانی دانشگاه فرهنگیان خراسان‌جنوبی و پردیس شهید باهنر را بر عهده‌ دارد (تصویر۱).

 

برنامه آموزشی دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی برای آموزش جغرافیا
دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی از زمان دریافت ابلاغ مأموریت آموزش تخصصی جغرافیای قطب شرق ایران و پوشش بیش از ۱۴ استان کشور، اقدامات لازم در جهت فراهم کردن امکانات موردنیاز آموزش جغرافیا در حد استانداردهای ملی دانشگاهی را آغاز کرده است. با توجه به آمار کل دانشجویان در سال تحصیلی ۹۸ـ۱۳۹۷ در دو پردیس بیرجند، ۵/۶ درصد آن را دانشجویان رشته آموزش جغرافیا تشکیل می‌دهند. تمامی دانشجویان دبیری آموزش جغرافیا ورودی بهمن‌ماه دانشگاه فرهنگیان کشور به شهر بیرجند، پردیس شهید باهنر معرفی شدند و در سال تحصیلی ۹۸ـ۱۳۹۷ تعداد ۸۲ نفر دانشجوی رشته جغرافیا در دو پردیس شهر بیرجند مشغول آموزش جغرافیا هستند (جدول ۲). در کل از نظر پراکندگی محل سکونت، دانشجویان چهارده استان کشور را پوشش می‌دهند و در جذب دانشجومعلمان از سراسر کشور تنوع قومیتی دارد.

گفتنی است دانشگاه فرهنگیان خراسان‌جنوبی از سال تحصیلی ۹۲ـ۱۳۹۱ تا کنون تعداد ۲۱۴ دانشجوی رشته آموزش جغرافیا (۱۴۲ نفر آقا و ۷۲ نفر خانم) جذب کرده است. از کل دانشجویان تعداد ۱۳۲ نفر فارغ‌التحصیل شدند که ۸۱ نفر آقا و ۵۱ نفر خانم بودند.

 

گروه جغرافیای دانشگاه فرهنگیان پردیس‌های امام سجاد(ع) و شهید باهنر بیرجند
دانشگاه فرهنگیان پردیس‌های امام سجاد(ع) و شهید باهنر بیرجند از سال تحصیلی ۹۲ـ۱۳۹۱ در رشته آموزش جغرافیا پذیرش دارد. اساتید هیئت‌علمی ۳ نفرند که گرایش‌های مختلف دارند (جدول ۳). علاوه بر این، با توجه به درس‌های ارائه‌شده هر ترم از اساتید متخصص دانشگاه دولتی بیرجند و فرهنگیان محترمی که دارای مدرک تخصصی دکترا هستند، برای تدریس دعوت می‌شود.

 

توان‌های آموزش جغرافیا در استان خراسان‌جنوبی
با توجه به برنامه‌ریزی دانشگاه فرهنگیان، قطب آموزش جغرافیا در شرق ایران به خراسان‌جنوبی شهر بیرجند واگذار شده است. این شهر زادگاه پروفسور گنجی و تعدادی دیگر از اساتید شهیر در کشور به حساب می‌آید. دانشگاه فرهنگیان در سال تحصیلی ۹۷ـ۱۳۹۶ دانشجویان رشته جغرافیای ۸ استان‌ خراسان شمالی، رضوی، جنوبی، سیستان‌وبلوچستان، کرمان، یزد، هرمزگان و اصفهان را تحت پوشش قرار داده است، اما در سال تحصیلی ۹۸ـ۱۳۹۷ در ۳ گروه دانشجوی دبیری جغرافیا ورودی مهرماه و بهمن‌ماه پذیرش داشته است. علاوه بر ۸ استان بالا، استان‌های تهران، گلستان، مازندران، همدان، مرکزی و بوشهر دانشجویان رشته جغرافیا را پذیرش کردند که در مجموع ۱۴ استان کشور را از نظر آموزش رشته جغرافیا تحت پوشش دارد. مهم‌ترین موضوع قابل اشاره تنوع در جذب دانشجو‌معلمان از سراسر کشور با تنوع قومیتی است. شهر بیرجند توانمندی‌های زیادی درزمینه آموزش جغرافیا دارد که در اینجا به آن‌ها اشاره می‌شود:

- بهره‌گیری از اساتید تخصصی هیئت‌علمی وزارت علوم؛

- بهره‌گیری از اساتید تخصصی مدعو با مدرک دکتری در گرایش‌های مختلف؛

- دعوت از اساتید دانشگاه دولتی بیرجند با درجه دانشیاری که خوشبختانه همکاری بسیار خوبی با دانشگاه فرهنگیان دارند؛

- برخورداری از دو کارگاه آموزش جغرافیای پیشرفته و مجهز در پردیس امام سجاد(ع) و پردیس شهید باهنر؛

- وجود دو کتابخانه مجهز به کتاب‌های تخصصی و سالن مطالعه؛

- برخورداری از برنامه‌های کامل آموزشی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و شورای برنامه‌ریزی آموزش عالی برای دوره کارشناسی پیوسته آموزش جغرافیا (خاص دانشگاه فرهنگیان)؛

- برخورداری از برنامه جامع بازدیدهای علمی دانشجویی آموزش جغرافیا برای هر ترم تحصیلی؛

- وجود لندفرم‌های ژئومورفیک متنوع، همجواری با دشت لوت و تنوع اشکال جغرافیایی و توانمندی‌های معدنی استان که همگی نقش بسیار مهمی در آموزش جغرافیا به‌ویژه بازدیدهای علمی دارند؛

- تدوین و چاپ کتب تخصصی دانشگاهی آموزش جغرافیا توسط اعضای هیئت علمی؛

- شرکت اساتید در کارگاه‌های تخصصی؛

- مشارکت اعضای هیئت‌علمی گروه جغرافیای دانشگاه فرهنگیان در کنفرانس‌های ملی و بین‌المللی دانشگاه بیرجند و پردیس شوکت‌آباد (ارسال مقاله و عضویت کمیته علمی اولین کنفرانس بین‌المللی گردشگری بیابان لوت).

 

بازدیدهای علمی دانشگاه فرهنگیان استان خراسان‌جنوبی
شناخت همه‌جانبه لندفرم‌های جغرافیایی و ژئومورفولوژی در مقیاس محلی، ناحیه‌ای و ملی برای دانشجویان دبیری جغرافیا که به‌عنوان آموزش‌دهندگان درس جغرافیا در سطح مدارس کشور منصوب می‌شوند، بدون مشاهده علمی امکان‌پذیر نیست. مسافرت‌های علمی تجزیه و تحلیل اندوخته‌های آموزش نظری و عملی دانشجویان را در پی خواهد داشت. اساتید گروه جغرافیای دانشگاه فرهنگیان، پردیس شهید باهنر و امام سجاد(ع) خراسان‌جنوبی به برگزاری مسافرت‌های علمی با مساعدت مسئولان محترم اهتمام می‌ورزند و در طول هر ترم تحصیلی حداقل یک مسافرت علمی با توجه به سرفصل دروس ارائه‌شده برنامه‌ریزی می‌شود. لذا مقدمات سفر علمی، شامل فراهم کردن وسیله نقلیه استاندارد، بیمه تمامی دانشجویان و اساتید و تأمین تمامی هزینه سفر علمی یک‌روزه تا یک هفته را برنامه‌ریزی می‌کنند. مسئولان محترم و اساتید گروه جغرافیا از برگزاری مسافرت‌های علمی استقبال می‌کنند و آن را بخش تکمیلی و عملی آموزش جغرافیا می‌دانند. مسافرت‌های علمی در سال تحصیلی ۹۷ـ۱۳۹۶ و ۹۸ـ۱۳۹۷ به شرح ذیل است:

 

مسافرت علمی یک‌روزه شامل سه مسافرت علمی در داخل استان خراسان‌جنوبی: بازدید از شهر بیرجند، رؤیت هلال ماه و مشاهده سیارات منظومه شمسی قابل رؤیت و بازدید از معدن قلعه‌زری (جدول ۴). هدف این مسافرت، مطالعه و بررسی پتانسیل‌های استان، لندفرم‌های ژئومورفیک، پتانسیل‌های معدنی استان، روش تحقیق، برنامه‌ریزی شهری (بازدید بافت قدیم و جدید شهر بیرجند)، بازدید از روستاهای متمرکز، واحه (روستای دهسلم)، عشایر، رصد سیارات منظومه شمسی، رؤیت هلال ماه و شروع ماه قمری است.



در تاریخ ۱۳۹۶/۰۷/۳۰ بازدید یک‌روزه از شهر بیرجند، برای دانشجویان رشته آموزش جغرافیا برنامه‌ریزی شد و در آن با بافت قدیم وجدید شهر بیرجند، مدرسه شوکتیه، برنامه‌ریزی شهری و مخاطرات شهری آشنا شدند (تصویر ۲).

 
در تاریخ ۱۳۹۷/۰۹/۱۷ در پی هماهنگی با جناب آقای مهندس باقری عضو رؤیت هلال ماه در استان خراسان‌جنوبی، بازدید یک‌روزه برای دانشجویان رشته آموزش جغرافیا برای درس زمین در فضا ترتیب داده شد که دانشجویان به‌صورت عملی با رؤیت هلال ماه، آغاز ماه قمری، رؤیت سیارات منظومه شمسی به‌ویژه زحل و حلقه‌های زیبای آن آشنا شدند و اندوخته دیگری بر اندوخته‌های نظری و عملی خویش از درس زمین در فضا افزودند (تصویر ۳).


بازدید میدانی برای یادگیری و تجربه مستقیم زمین‌شناسی برای جغرافیا از معدن مس قلعه زری در تاریخ ۰۱/۱۰/۱۳۹۷ صورت گرفت. در این بازدید، دانشجویان با نحوه تشکیل معدن مس قلعه زری، شناسایی کانی‌ها و سنگ‌ها و سختی کار در معدن از نزدیک آشنا شدند (تصویر ۴).

 

مسافرت علمی چندروزه
سفرهای علمی اساتید و دانشجویان که در سطح جوامع دانشگاهی برگزار می‌شوند از جمله پربارترین فعالیت‌های علمی هستند که می‌توانند پیوند بین دانش تئوری و عرصه میدانی را رقم بزنند. در سال تحصیلی ۹۷ـ۱۳۹۶ دو بازدید علمی چندروزه برای دانشجویان پردیس شهید باهنر بیرجند برنامه‌ریزی شد. اساتید تخصصی گروه جغرافیا قبل از سفر علمی چندین جلسه تشکیل دادند و از طریق Google Earth ایستگاه‌ها و مراکز مورد بازدید را مشخص کردند و در طول سفر علمی چندروزه از لندفرم‌های ژئومورفیک، پدیده‌های طبیعی و انسانی بازدید کردند و با توجه به گرایش تخصصی اساتید، توضیحاتی برای دانشجویان ارائه ‌شد. اولین اردوی علمی از تاریخ ۱۳۹۶/۰۸/۳۰ تا ۱۳۹۶/۰۹/۰۶ از شهر بیرجند تا جزیره قشم و دومین سفر علمی در ترم دوم از شهر بیرجند به زابل از تاریخ ۱۳۹۷/۰۲/۱۴ تا ۱۳۹۷/۰۲/۱۶ برگزار شد.


در مسیر بازدید علمی از بیرجند به بندرعباس، پدیده‌های جغرافیایی مورد بازدید قرارگرفتند و توضیحاتی برای دانشجویان ارائه‌شد. این پدیده‌ها شامل منشورهای بازالتی سربیشه، آسیاب‌های بادی که از انرژی بادهای ۱۲۰ روزه سیستان برای آرد کردن گندم استفاده می‌کردند، بدلندهای مسیر نهبندان به سمت روستای دهسلم بودند. علاوه بر این، بازدید از روستای دهسلم به‌عنوان نگین سرسبز بیابان لوت، عبور از دشت لوت که تجربه بسیار عالی برای اساتید و دانشجویان بود، بازدید از لندفرم‌های ژئومورفیک کلوت‌های دشت لوت و اشکال ویژه مناطق بیابانی نیز انجام شد. دو لندفرم کاملاً مجزا در مناطق کلوت‌ها وجود داشت: یکی پشته‌ها و دیگری راهروها، که هر یک ۵۰ درصد وسعت منطقه را به خود اختصاص داده است. کلوت‌ها ۴ درصد کل بیابان لوت را شامل می‌شود. نبکا و پیکان‌های ماسه‌ای در حدود ۲۰ کیلومتری شهداد، درختان و درختچه‌های گز در گلدان‌های بیابانی لوت جای گرفته‌اند که به آن نبکا یا تل‌های گیاهی (تل گز) گفته می‌شود. تمامی این پدیده‌های جغرافیایی مورد بازدید دانشجویان قرارگرفت و رابطه‌ای بین آموخته‌های تئوری در کلاس و طبیعت برای همه آنان ایجاد شد.

 
بازدید علمی دوم از منطقه سیستان در اردیبهشت‌ماه برگزار شد. مواردی که مورد بازدید قرارگرفتند، عبارت‌ بودند از: معدن آزبست حاجات که به علت مسائل زیست‌محیطی متروک شده باقی‌مانده بود؛ دریاچه هامون که روزگاری زنده بود و زندگی می‌بخشید و دشت سیستان را با آن گندم‌زارانش سیراب می‌کرد و مردمان آن دیار را روزی‌بخش بود، اما اکنون خشک و مملو از گردوغبار بود. دانشجویان از تمدن بزرگ شهر سوخته بازدید کردند که آدمی را به تأمل درگذشته فرامی‌خواند. رودخانه خشکیده‌ای را دیدیم که روزگاری هیرمند نام داشت و شاهرگ حیات دیار سیستان بود. در ادامه از ایستگاه تنگه غلامان و چاه نیمه‌های زهک که آب بسیاری از شهرهای سیستان‌وبلوچستان را تأمین می‌کرد بازدید به عمل آمد.

 

برگزاری جشنواره تجربیات برتر آموزشی ـ تربیتی اساتید و معلمان آموزش جغرافیا
جشنواره تجربیات برتر آموزشی ـ تربیتی اساتید و معلمان آموزش جغرافیا در روز پنجشنبه ۱۳۹۶/۱۱/۲۶ ساعت ۸ صبح تا ۲۰ در محل هتل سپهر بیرجند، با هدف پاسداشت یاد مرحوم پروفسور گنجی، پدر علم جغرافیا و تهیه بنای جریان یادگیری در مدارس و توسعه تجربیات معلمان در فضای دانشگاه تربیت معلم و همچنین اندوخته قابل توجهی برای معلمان با تجربه کمتر در مراکز آموزشی برگزار شد.

گام نخستین این جشنواره در تاریخ ۱۳۹۶/۰۴/۱۱ با موافقت دانشگاه فرهنگیان کشور برداشته شد و هم‌زمان با آن دبیرخانه این جشنواره در استان تشکیل شد و در آبان‌ماه ۱۳۹۶ نیز اطلاع‌رسانی و فراخوان این جشنواره صورت پذیرفت که در آن از همه اساتید، معلمان و پژوهشگران دعوت به عمل آمد تا با توجه به محورهای جشنواره مطالب خود را ارائه دهند. با به پایان رسیدن مهلت ارائه آثار در مجموع ۱۱۵ نفر برای شرکت در این جشنواره ثبت‌نام کردند که بعد از بررسی‌های اولیه ۶۵ اثر کامل توسط دبیرخانه این جشنواره دریافت شد. با بررسی اولیه آثار، مهلتی برای اصلاح اثر در نظر گرفته شد و در نهایت ۳۰ اثر برای تیم‌های سه‌گانه داوران ارسال شد و مقرر شد که داوران ۷۰ درصد از امتیاز را برای نحوه تدوین تجربه و ۳۰ درصد از نمره برای نحوه ارائه تجربه لحاظ کنند که بعد از اعلام نظر داوران در نهایت ۱۲ اثر به‌صورت حضوری و ۸ اثر نیز به‌صورت پوستر پذیرفته شد.

این جشنواره دارای دو بخش جانبی، نمایشگاه و کارگاه‌های آموزشی بود. از این‌رو با توجه به گستردگی زمین‌لرزه در چند ماهه اخیر، احساس شد ارتقای سطح دانش و آگاهی در این زمینه می‌تواند نقش مهمی در مقابله با بلایای طبیعی از جمله زمین‌لرزه داشته باشد. دو کارگاه آموزشی با عنوان «مروری بر مخاطرات طبیعی استان خراسان‌جنوبی با نگاهی ویژه بر لرزه‌خیزی و فرونشست زمین» و «کارگاه آموزشی روش تدریس کتاب جدید التألیف جغرافیا» برای معلمان آموزش جغرافیا برگزار شد. در پایان بعد از ارائه تجربیات بر اساس نظر داوران، ۶ تجربه برتر اول معرفی شد.

 

برگزاری سخنرانی علمی و کارگاه‌های آموزشی تخصصی
فعالیت‌های علمی که در دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید باهنر و امام سجاد(ع) برگزار شد، شامل سخنرانی علمی با عنوان «نوسانات سطح آب دریای خزر در دوره ثبت ابزاری از سال ۱۸۳۷ تا ۲۰۱۴ میلادی» بود. این سخنرانی در تاریخ ۱۳۹۶/۰۹/۲۵ در سالن کنفرانس پردیس شهید باهنر برگزار شد (تصویر ۱۳). برگزاری کارگاه آموزشی تولید محتوای الکترونیک با استفاده از نرم‌افزار Active Inspir برای دانشجویان در تاریخ ۱۳۹۷/۰۱/۲۱ و کارگاه آموزشی آمادگی در برابر زمین‌لرزه در تاریخ ۰۱/۱۰/۱۳۹۷ در سالن کنفرانس پردیس شهید باهنر برگزار شد (تصویر ۱۳). مهم‌ترین معضل پردیس شهید باهنر، فضای فیزیکی آن است که با توجه به وجود گسل‌های فعال و زمین‌لرزه‌های تاریخی گذشته آن، نیازمند توجه ویژه استانی و ملی است تا یک فضای آموزشی استاندارد و ایمن، در شأن و جایگاه دانشجویانی احداث شود که بیشتر آن‌ها رتبه زیر ۱۰۰۰ کسب کرده و اولویت انتخاب آن‌ها دانشگاه فرهنگیان بوده است. لذا کارگاه‌ها و سخنرانی‌ها با هدف تقویت دانش جغرافیایی دانشجومعلمان و تبادل علمی در هر ترم در دانشگاه فرهنگیان استان برگزار می‌شود.

 

 

کارگاه‌های تخصصی آموزش جغرافیا
در دو پردیس شهید باهنر و امام سجاد(ع) که دانشجویان رشته جغرافیا مشغول به تحصیل‌اند، دو کارگاه مجهز رشته جغرافیا به نام کارگاه پروفسور گنجی دایر است. تمامی دروس عملی در کارگاه برگزار می‌شود. وسایل موردنیاز، شامل نقشه‌های توپوگرافی در مقیاس ۱:۵۰۰۰۰ و ۱:۲۵۰۰۰۰، نقشه‌های طبیعی، کورویمتر، پلانیمتر، قطب‌نما، میکروسکوپ، استریوسکوپ آیینه‌دار (Mirror Stereoscopes)، کانی‌ها و سنگ‌ها در کارگاه موجود است. اساتید با توجه به دروس کارگاهی برای آموزش دانشجویان از این وسایل استفاده می‌کنند.