تئاتر دانش‌آموزی نوبت پرواز هنری

آقای قناعتیان، از اینکه با رشد آموزش هنر به گفت‌وگو نشسته‌اید تشکر می‌کنم. لطفاً مقدمه‌ای درباره زندگی خودتان بگویید تا برسیم به هنر، که هدف اصلی گفت‌وگوی ماست.
من در شهرستان جهرم در استان فارس به دنیا آمده‌ام و در سال۱۳۷۱ زمانی که هنوز مشغول به تحصیل در دبیرستان بودم با راهنمایی پدرم که معلم بودند تصمیم گرفتم که تحصیلم را در دوره دو ساله دانشسرای تربیت‌معلم ادامه بدهم. بنابراین از همان سال اولین قدم‌های من برای ورود به حرفه معلمی برداشته شد. نقش پدر در این تصمیم کاملاً مؤثر و آشکار بود. چون در زمان کودکی نیز گاهی با ایشان به مدرسه و کلاس درسشان رفته بودم. به هر ترتیب در دوره دانشسرا مقرر بود که ما به‌عنوان معلم ابتدایی استخدام شویم که البته پذیرفته شدن در کنکور هنر و تربیت‌معلم مسیر ادامه تحصیل مرا به سمت هنر که از علاقه‌مندی‌های من بود سوق داد و پس از دو سال تدریس هنر در جهرم برای ادامه تحصیل عازم تهران شدم و در ادامه هم کارشناسی ارشد کارگردانی نمایش را از دانشگاه هنر گرفتم. در طول این سال‌ها در همه ‌پایه‌ها و دوره‌ها از پیش از دبستان تا دانشگاه با دانش‌آموزان و هنرجویان در ارتباط بوده‌ام و اکنون با سابقه همان فعالیت‌ها در وزارت آموزش‌‌و‌پرورش به انجام وظیفه مشغول هستم.

 

چگونه تئاتر دانش‌آموزی می‌تواند به اولویت اصلی دبیران هنر و همکاران فرهنگی تبدیل شود؟
هنر نمایش دارای قابلیت‌هایی است که اگر معلم یا دبیر این قابلیت‌ها را بشناسد به راحتی می‌تواند کلاس درس خود را تبدیل به محیطی فعال و پرشور کند که دانش‌آموزان با علاقه‌ فراوان در آن حضور پیدا کنند و حاصل این فعالیت‌ها به صورت پایدار در ذهن آن‌ها باقی بماند. به خاطر علاقه شخصی و تحصیلاتی که در این زمینه داشتم به مرور متوجه شدم که شناخت هنر نمایش و آگاهی از آن می‌تواند در نحوه ارتباط من به‌عنوان یک معلم با دانش‌آموز به‌عنوان یک فراگیر بسیار مؤثر باشد.

استفاده از نمایش در  کلاس‌های درس موضوعی است که به‌طور محدود می‌توان به آن پرداخت اما نمایش به‌عنوان یک فعالیت برای دانش‌آموزان علاقه‌‌مند به این هنر، که تحت عنوان فعالیت‌های پرورشی و فوق برنامه در مدارس رایج است، موضوعی است فراتر از کلاس که می‌توان راجع به آن به‌صورت گسترده‌تر صحبت کرد و اینکه چگونه با توجه به امکانات محدودی که در مدارس وجود دارد می‌توان به انجام یک فعالیت نمایشی موفق پرداخت.

نکته مهمی که در ارتباط با امکانات نمایش می‌توان گفت این است که اگر ما رویکرد صحیح در ارتباط با دانش‌آموزان و کلاس درس (به‌طور کلی تئاتر دانش‌آموزی و تئاتر در کلاس درس) داشته باشیم از داشتن امکانات ویژه بی‌نیاز می‌شویم. اگر شما به‌عنوان معلم چنین رویکردی داشته باشید همان کلاس درس و دانش‌آموزان شما بهترین ابزار برای استفاده از قابلیت‌های نمایش هستند. بنابراین هیچ محیطی بازدارنده نیست و می‌تواند در شما ایجاد انگیزه کند. اگر رویکرد صحیح داشته باشید.

 

حالا که بحث به اینجا رسید خوب است تعریفی از تئاتر دانش‌آموزی داشته باشید
تئاتر دانش‌آموزی به تئاتری گفته می‌شود که تمامی عناصر و ارکان تشکیل‌دهنده آن اعم از متن، کارگردان، بازیگر، عوامل اجرایی مثل نور، صحنه، گریم و ... هر آنچه یک نمایش نیاز دارد حاصل کار و فعالیت دانش‌آموزان باشند. این تئاتر بر پایه نیازها، علائق و تمایلات آن‌ها شکل می‌گیرد.

 

با این تعریف مشخص می‌شود وقتی از تئاتر دانش‌آموزی نام می‌بریم مقصودمان نمایشی است که توسط دانش‌آموزان و برای اجرا شکل می‌گیرد که با تئاتر درسی و کلاسی تفاوت دارد. در واقع نمایش‌هایی که دانش‌آموزان آماده می‌‌کنند و در مناسبت‌های مختلف و جشنواره‌ها اجرا می‌کنند. از این زاویه برای دبیران هنر اهمیت می‌یابد. چه خوب است که بحث را به این سمت هم ببریم.
بله این نوع فعالیت که با عنوان «هنرهای نمایشی» در قالب فعالیت‌های پرورشی مدارس شکل می‌گیرد در زمره مجموعه‌ای از فعالیت‌های هنری است که وزارت آموزش‌و‌پرورش آن‌ها را برای دانش‌آموزان امری ضروری و لازم می‌داند. از قبیل هنرهای آوایی، هنرهای دستی، هنر‌های تجسمی، آفرینش‌های ادبی (شعر و داستان)، کتاب‌خوانی و رسانه و فضای مجازی، فیلم کوتاه و تمامی گرایش‌های زیرمجموعه این هنرها. شما و خوانندگان قدیمی درخاطر دارند که این برنامه‌ها تحت‌عنوان «مسابقات هشت‌گانه» همیشه برای دانش‌آموزان برنامه‌ریزی و اجرا می‌شده است و هنوز ادامه دارد. ما اکنون در مراحل مقدماتی سی و نهمین دوره این جشنواره هستیم که با عنوان مسابقات فرهنگی هنری در سطح کشور شناخته می‌شود. این دوره را «جشنواره فردا» نام گذاشته‌ایم.

 

تئاتر دانش‌آموزان دارای چه گرایش‌هایی است و نحوه برگزاری آن چگونه است؟
در حال حاضر تئاتر دانش‌آ‌موزی دارای چهار گرایش نمایش صحنه‌ای، نمایش عروسکی، نمایش‌نامه‌خوانی و نقالی محملی است. برای بروز و ظهور توانایی‌ها و علاقه‌مندی‌های دانش‌آموزان در این رشته، دانش‌آموزان پس از تشکیل گروه و با راهنمایی یک مربی، تحت عنوان مربی فنی- که یا از معلمان همان مدرسه است یا مربی متخصصی است که از طرف مدرسه دعوت به کار شده است- نمایش را تمرین و آماده اجرا می‌کنند. پس از اجرای نمایش در مدرسه برای دانش‌آموزان، و گاهی شرکت در رقابت درون مدرسه‌ای، گروه برتر به مسابقات سطح شهرستان/ منطقه یا ناحیه راه پیدا می‌کند. در دوره ابتدایی مسابقات با مشخص شدن برترین‌ها در همان سطح به پایان می‌رسد، ولی در دوره متوسطه اول و دوم برگزیده‌ها به مرحله استان می‌روند. در مرحله استان، کار برای دوره اول متوسطه در سطح استان با مشخص شدن برگزیدگان به پایان می‌رسد ولی در دوره متوسطه دوم این مسابقات تا سطح کشوری ادامه پیدا می‌کند.

 

نقش مربی فنی در فعالیت‌های نمایشی بسیار حساس است به گونه‌ای که او نباید اجازه بدهد جریان تئاتر دانش‌آموزی به سمت تبدیل شدن به یک اثر حرفه‌ای پیش رود. بلکه باید با انتخاب متن مناسب یا با تولید یک متن که با مشارکت اعضای گروه و براساس نیازهایشان به‌وجود آمده، نمایشی را آماده کند که در وهله اول مناسب برای مخاطبان همان دوره تحصیلی باشند. مربی باید دانش‌آموزان علاقه‌مند به کارگردانی را در کنار خود به گونه‌ای راهنمایی کند که آن‌ها پس از آن‌ تا حدی بتوانند با اصول و قواعد کارگردانی آشنایی پیدا کنند. طراحی نمایش هم باید به گونه‌ای باشد که با امکانات موجود در مدارس سازگار باشد. مثلاً طراحی و ساخت دکورهای پرحجم و پرهزینه و طراحی لباس‌هایی که نیاز به هزینه برای تولیدشان باشد و ... ، نمایش را از یک اثر دانش‌آموزی دور خواهد کرد و این‌ها را مربی باید در کار خود مدنظر قرار دهد.

در سال‌های اخیر شاهد هستیم که نمایش‌هایی که عنوان‌های کشوری را به دست می‌آورند قابلیت اجرا در ساده‌ترین محیط‌ها را دارند و با کمترین امکانات تولید شده‌اند. در واقع مزیت آن‌ها نسبت به دیگر آثار داشتن یک فکر و ایده خوب و کاملاً مرتبط با دانش‌آموزان و توانایی‌های ایفای نقش دانش‌آموزان در سایه یک هدایت درست بوده است. از این منظر نقش دبیران هنر که تعدادی از آن‌ها در این رشته تخصص دارند اهمیت می‌یابد.

 

در خصوص متن و کمبود آن آیا وزارت آموزش‌و‌پرورش سعی در جبران این کاستی‌ها نموده است؟
بله اگر شما تاریخچه تئاتر دانش‌آموزی را ورق بزنید خواهید دید که در برخی سال‌های گذشته متون نمایشی ویژه و مناسبی برای دانش‌آموزان تولید شده است. این امر در سال‌های اخیر به‌صورت جدی‌تر پیگیری و به‌عنوان یک ضرورت اصلی به آن پرداخته شده است. در معاونت پرورشی، کارشناسی فیلم و هنرهای نمایشی هر سال تعدادی نمایش‌نامه را مناسب با سن و جنس و دوره تحصیلی چاپ می‌کند و در اختیار استان‌ها قرار می‌دهد. این آثار یا برگزیدگان تئاترهای دانش‌آموزی هستند یا برگزیدگان مسابقات نمایش‌نامه‌نویسی فرهنگیان و یا آثاری است که نویسندگان این حوزه می‌نویسند و برای اداره کل فرهنگی هنری وزارت آموزش‌‌و‌پرورش ارسال می‌کنند و ما پس از کارشناسی و بررسی، آثار خوب آن‌ها را به چاپ می‌رسانیم.

در واقع انتظار ما از دبیران هنر و ادبیات و معلمان هنرمندی که دست به قلم نیز هستند این است که با اداره کل فرهنگی هنری وزارت آموزش‌‌و‌پرورش در ارتباط باشند و این آثار را مطالعه کنند و نمونه‌های خوب را به گروه‌های دانش‌آموزی معرفی کنند. همچنین آثار خودشان را در اختیار این بخش قرار بدهند که در صورت دارا بودن شرایط چاپ و توزیع شود.

نکته مهمی که نباید مغفول واقع شود این است که دبیران هنر باید این جشنواره را در کلاس‌های درس خود به دانش‌آموزان معرفی و آن‌ها را به‌گونه‌ای ترغیب کنند که بدانند در این مسیر می‌توانند به سمت علاقه‌های خودشان بروند و تجربه و مهارت کسب کنند. ضمناً هدفشان فقط کسب رتبه و مقام نباشد. بخشی از نگاه ما به برگزاری این جشنواره بخش آموزش و تولیدات آموزشی آن‌هاست.

 

آیا مربیان و دانش‌آموزان هم می‌توانند به این آثار دسترسی داشته باشند؟
کتاب‌ها را می‌توانند از طریق ارتباط با انتشارات تهیه کنند. البته ما در جشنواره کشوری آثاری را در اختیار استان‌ها و مناطق و برگزیدگان قرار می‌دهیم. فیلم آثار برگزیده را هم هر سال به‌صورت فایل در اختیار استان‌ها می‌گذاریم که قابل تهیه است. برخی از آن‌ها را نیز در اینترنت بارگذاری می‌کنیم که با کلیدواژه‌های مرتبط می‌توانند آن‌ها را جست‌وجو و مشاهده و دانلود کنند.

 

نظر شما راجع به کتاب‌های درس فرهنگ و هنر چیست؟
با مطالعه تطبیقی آموزش‌و‌پرورش کشورهای پیشرفته با آنچه در ایران رخ می‌دهد متوجه می‌شویم که هنوز فعالیت‌های هنری آنچنان که شایسته است در آموزش‌و‌پرورش ما حضور ندارد. در کتاب‌های هنر قبل صرفاً به هنرهای تجسمی می‌پرداختند. در حال حاضر در کتاب‌های فرهنگ و هنر شاخه‌های متنوع‌تری را معرفی  کرده‌اند ولی در خصوص هنرهای نمایشی اولین مطلبی که به چشم می‌خورد این است که فقط در پایه هفتم و نهم به این مقوله پرداخته شده است، و در پایه هشتم کمبود آن کاملاً آشکار است، چون موضوع دچار گسست شده است. به هر حال مؤلفین وقتی با کلاس درس در آموزش‌و‌پرورش عجین باشند نیازهای آموزشی و پرورشی را بهتر متوجه می‌شوند. امیدواریم سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و همکاران ما در تألیف کتب در بازنگری‌هایشان از نظرات کارشناسان هنری معاونت پرورشی نیز استفاده کنند.

در کشور‌های مترقی به نقش هنرهای نمایشی در آموزش‌و‌پرورش به خوبی پی برده‌اند. شما حتی با تماشای فیلم‌های سینمایی که رخداد‌های آن در مدرسه می‌گذرد نیز متوجه می‌‌شوید که دانش‌آموزان آن کشور یا کشورها چقدر در فعالیت‌های هنری شرکت دارند و به گروه‌های تئاتر در مدارس چقدر اهمیت می‌دهند.

 

ارتباط دبیران هنر با کارشناسی فیلم‌ هنرهای نمایشی از چه روش‌هایی می‌تواند صورت پذیرد؟
دبیران هنر از طریق ارتباط با کارشناسان هنری اداره آموزش‌و‌پرورش هر شهرستان یا منطقه و ناحیه به نوعی با ما در ارتباط هستند. چرا که آن‌ها زیرمجموعه وزارت آموزش‌و‌پرورش هستند. همچنین از طریق سایت‌های این اداره کل و سایت ویژه کارشناسی فیلم و هنرهای نمایشی و فیلم کوتاه (شماره‌های تلفن و آدرس ایمیل در آنجا وجود دارد) نیز می‌توانند با ما در ارتباط باشند. خوشبختانه ما در دوره‌ای به سر می‌بریم که با صرف کمی وقت می‌توانیم از طریق فضای مجازی به منابع دست اول دسترسی پیدا کنیم.

 

در پایان اگر مواردی هست که لازم می‌دانید بیان کنید بفرمایید.
سپس از شما که امکان این گفت‌وگو را فراهم آوردید. در پایان ذکر این نکته ضروری است که ما به معرفی و ارتباط بین دانش‌آموزان هنرمند و محیط‌های حرفه‌‌ای نیز اهمیت می‌دهیم. ارتباطاتی با وزارت علوم در حال شکل‌گیری است در خصوص اهمیت دادن به دانش‌آموزان نخبه هنری در جذب دانشگاه‌ها. همچنین معرفی دانش‌آموزان هنرمند به برنامه‌های صدا و سیما، و معرفی گروه‌های نمایشی به جشنواره‌های ملی از قبیل جشنواره کودک و نوجوان همدان، جشنواره تئاتر عروسکی تهران و دیگر اتفاقات هنری از برنامه‌های ما می‌باشد.

به هر حال همه بزرگان تئاتر کودک و نوجوان می‌دانند که تئاتر دانش‌‌آموزی، با سابقه بسیار طولانی خود، در تربیت هنرمندان این مرز و بوم نقش انکار‌ناپذیری دارد.

 

از حضور شما کمال تشکر را دارم.