چکیده
کتاب زبان فارسی که با عنوان درس کسب مهارت‌های زبانی، فرهنگی و ادبی در برنامه درسی دانش‌آموزان دوره متوسطه گنجانده شده، حاوی مطالب و محتویات فراوان آموزشی، نگارشی و دستوری است.
از آنجا که زبان فارسی عاملی برای یافتن عنصر هویت‌بخش ایرانیان و درک بهتر و والاتر آن است، ضرورت دارد که برای بسط و گسترش آن تلاش افزون‌تری صورت گیرد و به آن اهمیت بیشتری داده شود.
زبان شیرین و دیرین فارسی بهترین سرمایه ملی و عامل هویت ما ایرانیان است. این امانت گران‌بها میراثی است که سینه به سینه و نسل به نسل به دست ما رسیده است و باید برای تقویت و حفظ آن در تمام نسل‌ها کوشید.
هدف از نگارش مقاله حاضر، بررسی و نقد کتاب‌های فارسی متوسطه دوم در زمینه نقش‌های دستوری است. نگارنده در این مقاله ضمن بررسی نقش کتاب‌های حاضر در بر طرف کردن ضعف پایه‌ای دانش‌آموزان در دستورزبان فارسی، ساختار دروس را به چالش می‌کشد.
مقدمه
دستور زبان توصیف قانون‌مند یک زبان است که از گذشته تا به حال مورد توجه فعالان در زمینه زبان و ادب فارسی قرار گرفته و توجه به حفظ آن خود دلیلی بر ارزشمندی و درک والای این زبان کهن و آشنا ساختن غیرفارسی‌زبانان با آن است.
دستور زبان فارسی مجموعه قواعدی است که ویژگی‌ها و توانایی‌های زبان فارسی را نشان می‌دهد و کاربرد صحیح آن و نیز بُعد جامعه‌شناختی، فرهنگی، ملی و فراملی آن در آموزش‌وپرورش کشور مقوله‌ای بسیار مهم است و همواره مورد توجه دست‌اندرکاران امر، متفکران و ادیبان قرار داشته است.
کتب فارسی متوسطه براساس آنچه که در پیشگفتار کتاب آمده است رویکردی مهارتی مبتنی بر آموزش و تقویت مهارت‌های زبانی و فرازبانی دارد و مقوله مهم دستور زبان در این کتاب‌ها در قلمرو زبانی در دو قسمت سطح واژگانی و سطح دستوری یا نحوی (ترکیبات و قواعد دستوری، کاربردهای دستور تاریخی، کوتاهی و بلندی جمله) مورد بررسی قرار می‌گیرد.
یکی از مهم‌ترین و شاید اساسی‌ترین قسمت‌های دستور زبان فارسی، که دانش‌آموزان با درک و فهم صحیح آن نقش و کاربرد هر کلمه را می‌آموزند، گروه اسمی و نقش‌های دستوری آن است.
این گروه (اسمی) سازه‌ای است که جایگاه نهاد، مفعول، متمم، مسند و فعل را آشکار می‌کند و بیشترین بسامد را در جمله و زبان دارد.
گروه اسمی به‌عنوان یکی از عناصر اصلی جمله نیاز به شناخت دقیق و روشن دارد. همان‌طور که در شناخت هر ساختمانی لازم است که اجزای آن به‌طور کامل شناخته شوند و ارتباط میان آن‌ها آشکار گردد. بنابراین لازم است این قواعد و دستورات از پایه‌های ابتدایی و متوسطه اول کامل و دقیق برای دانش‌آموزان بیان شود تا با حضور ذهن و آمادگی در سال دهم پایه متوسطه دوباره برای آن‌ها تداعی گردد.
نگارنده با استناد به مباحث قلمروهای زبانی و خودارزیابی‌ها در پایه دهم، یازدهم و دوازدهم مواردی را مطرح می‌کنم:
متأسفانه بدون هیچ مقدمه و پیش‌درآمدی در این زمینه در کتاب فارسی (۱) در درس اول، صفحه ۱۵، قلمرو زبانی سؤال ۳ آمده است:
بیت زیر را براساس ترتیب اجزای جمله در زبان فارسی، مرتب کنید و نام اجزای آن را مشخص نمایید:
گشت یکی چشمه ز سنگی جدا
غلغله زن، چهره نما، تیز پا
در این بیت قیدهایی آمده است که دانش‌آموز هنوز شناختی از آن‌ها ندارد و در بسیاری از موارد آن‌ها را به جای نقش اصلی می‌گیرد.
در صفحه ۴۱ سؤال ۳ و صفحه ۱۳۸ سؤال ۴ و صفحه ۱۴۴ سؤال ۳ دوباره بررسی همین موارد از دانش‌آموزان خواسته شده است.
۱. تنها قسمتی از کتاب فارسی پایه ۱۱ صفحه ۱۴۰ و در کتاب فارسی پایه نهم صفحه ۱۱۶ به کلمه قید اشاره شده و مختصراً توضیح داده شده است.
مسئله مهم این است که دبیر باید تمام قیدها را چه بی‌نشانه و چه با نشانه خصوصاً متمم قیدی را برای دانش‌آموزان توضیح دهد که این خود یک جلسه را می‌طلبد. آیا به راستی بدون شناخت کامل قید می‌توان اجزای جمله را شناخت؟
و باز نمونه‌هایی از این دست در فارسی (۱) قابل تأمل است:
در قسمت قلمرو زبانی درس اتاق آبی سؤال (۳) نقش دستوری کلمات مشخص شده را بنویسید.
صیاد هرگز جانوری جز از پهلو نکشید.
در این جمله نقش «هرگز» و «از پهلو» برای دانش‌آموزان مبهم است.
در صفحه ۸۵ سؤال (۳) در بیت زیر ضمیر «م» به ترتیب در نقش دستوری .......... و ............ قرار گرفته است:
تنم گر بسوزی به تیرم بدوزی ........
در صفحه ۱۳۸ درس خیر و شر باز جمله‌ای در سؤال ۴ قلمرو زبانی خودنمایی می‌کند:
«ناگهان جوانی را دید که بر خاک افتاده است»
الف. نقش دستوری واژه‌های مشخص شده را بنویسید.
در درس ۱۸ عظمت نگاه در قسمت قلمرو زبانی سؤال ۳، صفحه ۱۴۴ مطرح شده است: نقش دستوری واژه‌های مشخص شده را بنویسید.
ناتانائیل، با تو از انتظار سخن خواهم گفت.
و آن‌گاه در فارسی (۲) این مسئله (اجزای جمله) فراموش می‌شود. آن‌گاه بدون پیش‌نویس در پایه ۱۲، فارسی ۳، درس ۷، صفحه ۵۴ درباره نقش‌های دستوری توضیح داده شده است.
یکی دیگر از سرفصل‌های دستور زبان فارسی مقوله «فعل» است (گذرا و ناگذرا) و دانش‌آموزان به واسطه این تقسیم‌بندی انواع جمله‌ها را از نظر دوجزئی، سه‌جزئی و چهارجزئی به خوبی درک می‌کردند، همچنین دانش‌آموز از ساده و مرکب بودن فعل، شناختی ندارد، مباحثی که از کتاب‌ها در سه پایه حذف شده است.
۲. اگر دانش‌آموزان گذرا و ناگذرا بودن فعل را در متوسطه اول فرا نگیرند، بعدها توضیح آن نیز کاری بس دشوار خواهد بود. من مطمئنم دانش‌آموزان افعال مرکب و ساده و نقش مهم آن‌ها را در جمله تشخیص نمی‌دهند. دردسری عظیم که قلمرو زبانی را دچار اختلال می‌کند و التذاذ ادبی را از کتب فارسی می‌گیرد.
من به‌عنوان دبیر فارسی اگر افعال ساده و مرکب و افعال معین را مطرح نکنم حق درس را ادا نکرده‌ام. لذا مجبورم برای کمک به آنان لااقل پیوست آخر شماره (۱) زبان فارسی (۳) رشته انسانی نظام قدیم را کپی کنم و در اختیارشان قرار دهم.
پیوست شماره یک زبان فارسی نظام قدیم این مهم را گوشزد می‌نماید که شناخت فعل یعنی شناخت اجزای جمله، اگرچه ممکن است در امتحانات نهایی برای دانش‌آموز مشکل‌آفرین نباشد ولی آشنایی با آن‌ها در کنکور سراسری ضروری است.
به هر جهت می‌دانیم که در کنکور از جمله‌های نثر و روان‌خوانی مندرج در کتاب استفاده می‌شود.
برای نمونه از فارسی (۲) صفحه ۴۸ جمله زیر را مطرح کردم تا دانش‌آموزان نقش اجزای جمله را بیابند، که در شناخت این مهم درماندند.
مثال: «در باغ، زیر یک درخت تنومند سیب، پس از چند ساعت نشستیم و از هر دری سخن به میان آوردیم.»
می‌دانیم فعل «نشستن» ناگذراست و باقی اجزای جمله قید محسوب می‌شود ولی دانش‌آموزان این را نمی‌دانند. در «جمله دوم» به میان آوردن فعل مرکب است که اصلاً در کتاب به آن اشاره نشده است.
به چنین مواردی در آزمون‌های چهارگزینه‌ای پایه دوازدهم از جمله سنجش، قلم‌چی، گزینه (۲) و در دیگر آزمون‌ها مثل آزمون‌های تستی سازمان معارف اسلامی پرداخته شده است و این در حالی است که آموزش‌وپرورش درصدد حذف نهادهای رانتی و پولی و مؤسسات غیرانتفاعی است. بنابراین بهتر است زبان فارسی در کتاب درسی به‌صورت کاملاً تخصصی ارائه گردد تا دانش‌آموز تنها با خواندن آن‌ها به اهداف آموزشی دست یابد.
گروه اسمی و نقش دستوری در فارسی ۲ پایه ۱۱ خیلی کمرنگ دیده می‌شود و این یک فاصله ذهنی برای دانش‌آموز ایجاد می‌کند و دوباره در پایه دوازدهم مطرح می‌گردد. ولی این مبحث هیچ اشاره‌ای به مرتبط بودن آن با جمله ندارد.
یکی دیگر از نقاط ضعف و اساسی این کتاب‌ها تناسب نداشتن حجم کتاب درسی با ساعت تعیین شده برای تدریس آن است؛ موضوع مهمی که برنامه‌ریزی سنجیده‌ای برای آن در نظر گرفته نشده است.
مباحث دستور زبان از دوره دوم متوسطه حذف نشده و در یک کتاب مستقل هم نیامده است. به‌صورت یک فصل مستقل هم در کتاب فارسی ارائه نشده، بلکه به شکل جسته و گریخته در خلال پرسش‌های درسی ارائه گردیده، که شیوه‌ای غیرمتعارف و گیج‌کننده است.
ادغام زبان فارسی در ادبیات فارسی لذت و لطافت ادبی متون را از بین می‌برد و چه بسا ذهن مخاطب را از التذاذ ادبی دور سازد.
مؤلفان کتاب!
اگر واقعاً ادبیات را دوست دارید زبان فارسی را از فارسی جدا نمایید و اگر این امکان‌پذیر نیست لااقل در ابتدای کتب فارسی پیشنهاد نمایید که دبیران در درس‌های آزاد به جای دروس بومی (که مشکلی را حل نمی‌نماید) مباحث زبان فارسی را با ذکر مباحث بررسی نمایند.
منابع
۱. فارسی ۱ و ۲ و ۳ متوسطه دوم، سال ۱۳۹۷.
۲. دستور زبان فارسی (۱)، دکتر وحیدیان، عمرانی، نشر سمت، تهران، ۱۳۷۹.
۳. آموزش زبان فارسی: دکتر مهدی مشکوه‌الدینی، اداره کل چاپ و توزیع کتاب‌های درسی، سال چاپ ۷۷.
۴. توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، دکتر محمد باطنی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۷۰.
۵. دستور زبان ۲، دکتر حسن انوری، دکتر حسن احمدی گیوی، پیام نور، ۱۳۷۵.
۶. زبان فارسی (۱) سال اول دبیرستان، درس ۲۳ گروه قیدی، صفحه ۲۱۹، ۱۳۸۲.
۷. زبان فارسی (۳)، رشته انسانی، پیوست (۱)، صفحه ۲۰۳ ـ ۲۰۴، سال ۱۳۸۹.
۸. فارسی پایه نهم، دوره اول متوسطه، صفحه ۱۱۶.