پیش‌گفتار
تجربه یکی از ارزشمندترین دستاوردهای حوزه آموزش‌وپرورش است که ممکن است در صورت هم‌رسانی، گرهی بگشاید یا همکاری را به‌کار آید.
نشست هم‌اندیشی روز دوشنبه ۲۷ آبان ۱۳۹۸ با حضور دکتر محمدرضا سنگری و مدرسان فرهیخته ادبیات متوسطه دوم منطقه ۱۴، بستری را فراهم آورد تا تجارب دبیران ادبیات شنیده شود و تجربه‌های ۳۰ ساله نگارنده در حوزه تدریس ادبیات فارسی نیز به نگارش درآید.
این روش که ترکیبی از «روش گشتالت» مبتنی بر ترسیم شمای کلی موضوع تدریس برای دانش‌آموز و «روش معکوس» مبتنی بر مطالعه براساس اهداف سؤالات آزمون‌های تشریحی و تستی است، بازخورد مطلوبی داشته است؛ زیرا هم‌زمان به دو هدف عمده التذاذ ادبی و ارتقای آموزشی را توجه کرده و به اذعان دانش‌آموزان، ایشان را از سردرگمی و آشفتگی نجات داده است.
این روش به دنبال آن است که:
۱. به «برخورد فعال» فراگیر بینجامد؛
۲. «رشد کمّی و کیفی» آموزش ادبیات را در پی داشته باشد؛
۳. در «وقت دبیر و دانش‌آموز صرفه‌جویی» کند؛
۴. از «حواشی و هدررفت زمان حوزه تدریس و مطالعه» بکاهد.
۵. «هدف دقیق تدریس و مطالعه» را برای دبیر و دانش‌آموز ترسیم کند؛
۶. «انگیزه تحقیق و پژوهش» را در دانش‌آموز تقویت نماید؛
۷. «روش صحیح مطالعه ادبیات» را به دانش‌آموز بیاموزد؛
۸. به «التذاذ ادبی» بینجامد و دانش‌آموز را تشویق کند که به «مطالعه دیگر آثار ادبی» روی بیاورد.
مراحل تدریس به روش ترکیبی (گشتالت و معکوس)
۱. در اولین جلسه کلاس، تصویر کلی اهداف آموزش ادبیات برای دانش‌آموزان تبیین می‌شود (روش گشتالت). این تصویر بر دو شاخصه کلی استوار است:
الف. اهداف آزمون‌های تشریحی ادبیات؛ دانش‌آموز توجیه می‌شود که برای موفقیت در آزمون‌های تشریحی، باید در قلمروهای زیر مهارت و تبحر کامل را کسب نماید:
• قلمرو زبانی (۷ نمره) شامل: معنی واژه (۵/۱ نمره) فقط یک معنی کافی است؛ املای واژه (۵/۱ نمره) با تأکید بر املای واژه‌های هم‌آوا؛ دستور زبان (۴ نمره) با توجه به نکات و مثال‌های دستوری مطرح شده در بودجه آزمون؛
• قلمرو ادبی (۵ نمره) شامل آرایه‌های ادبی (۳ نمره)؛ شعر حفظی (۲ نمره) از مباحث شعرخوانی کتاب درسی؛ تاریخ ادبیات؛
• قلمرو فکری (۸ نمره) شامل معنی و مفهوم نثر (۲ نمره)؛ معنی و مفهوم شعر (۲ نمره)؛ درک مطلب (۴ نمره).
به این ترتیب، دانش‌آموز با اهداف آموزشی و رفتاری هر درس به شکل هدفمند آشنا می‌شود و می‌داند که در کدام زمینه به مطالعه بیشتر نیاز دارد.
ب. اهداف آزمون‌های تستی: دانش‌آموز توجیه می‌شود که آزمون‌های آزمایشی تستی و کنکور درس ادبیات ۲۵ سؤال با محورهای زیر دارد:
• معنی واژه: ۳ تست شامل واژه‌های پایان کتاب با تمام جزئیات و توضیحات مقابل واژه: واژه‌های مهم هر درس که در درجه دوم اهمیت‌اند. همچنین، روش مطالعه، دام‌ها و شیوه‌های تسلط بر معنی برای دانش‌آموز تبیین می‌شود.
• املای واژه: ۳ تست شامل املای کلمات هم‌آوا و املای کلماتی که یک یا چند واج آن‌ها اهمیت املایی دارد.
• تاریخ ادبیات: ۱ تست با تأکید بر مؤلف/ اثر نظم/ نثر؛ توضیحات جانبی.
• آرایه ادبی: ۴ تست با تبیین الگوهای تست آرایه، شیوه‌های پاسخ‌گویی و شاخص‌های آرایه.
• دستور زبان: ۵ تست شامل نکته‌های مهم دستوری بودجه آزمون با مثال‌ها و تست‌های متعدد.
• قرابت معنایی (قلمرو فکری، تناسب معنایی): ۹ تست، در کتاب ۳ تست؛ اولویت: مفاهیم ادبیات، عبارات، آیات، احادیث و تلمیحات هر ۳ کتاب با محور مفاهیم عاشقانه/ عارفانه؛ اخلاقی؛ حماسی و اجتماعی؛ وصف طبیعت و نمادها.
۲. فعالیت دانش‌آموزی
در این مرحله از دانش‌آموز خواسته می‌شود که قبل از تدریس، هر درس را به شکل موضوعی و طبقه‌بندی شده مطالعه کند و اهداف هر درس را ضمن مطالعه، استخراج نماید. به این ترتیب، او علاوه بر تسلط بر مطالعه و روان‌خوانی به شکل طبقه‌بندی شده با درس آشنا می‌شود.
در این مرحله، اغلب از یک یا چند دانش‌آموز و یا گروه خواسته می‌شود که هریک از اهداف درس را در کلاس ارائه کنند.
۳. راهنمایی دبیر
دبیر جزوه‌ای در اختیار دانش‌آموز قرار می‌دهد که شامل محورهای اصلی درس با مثال‌های متعدد و متنوع و ابیات و عبارات نمونه، به‌ویژه در حوزه‌های «املا، دستور، آرایه و مفهوم» است و از وی می‌خواهد که یافته‌های خود را با مطالب جزوه تطبیق دهد. به‌ویژه بکوشد بر مفهوم «آیات، احادیث، تلمیحات، عبارات و ابیات نمونه» تسلط پیدا کند.
برای تسلط بر آرایه و مفهوم تأکید می‌شود که «غزلیات حافظ و سعدی» را به‌طور مداوم مطالعه کنند و در یک دوره
۴ روزه، روزی ۱۰ تست آرایه، دستور و مفهوم را علامت بزنند (با مشخص کردن میزان زمان به‌کار رفته). سپس چگونگی بازدهی کار خود را یادداشت و پایش نمایند.
۴. تمرین
در این مرحله، از دانش‌آموز خواسته می‌شود که به تعدادی مناسب از سؤالات و تست‌های مرتبط با موضوع بودجه تدریس شده از کتاب‌های کمک‌آموزشی پاسخ دهد، نقاط ضعف خود را یادداشت نماید و در جلسه بعد در کلاس مطرح کند.
۵. ارزشیابی شفاهی، کتبی تشریحی، کتبی تستی
در جلسه بعد، ابتدا مطابق اهداف هر درس از حوزه‌های شش‌گانه «معنی واژه، املا، تاریخ ادبیات، آرایه، دستور زبان و مفهوم» از هر دانش‌آموز به شکل شفاهی سؤالاتی می‌شود. نتیجه این سؤال‌ها در دفتر ثبت می‌گردد و به اطلاع اولیای مدرسه و دانش‌آموز می‌رسد.
در پایان هر فصل، یک آزمون تشریحی مطابق با استاندارد سؤالات نهایی برگزار می‌شود.
در پایان هر ۳ یا ۴ درس یک آزمون تستی ۲۰ سؤالی مطابق با اهداف درس‌ها و استاندارد کنکور برگزار می‌شود.
۶. تحلیل نتایج ارزشیابی‌ها
در مرحله پایانی، ابتدا نتایج ارزشیابی‌های شفاهی، آزمون‌های کتبی تشریحی و آزمون‌های تستی در دفتر کلاس ثبت می‌شود. سپس نمودار رشد تحصیلی دانش‌آموزان نسبت به ارزشیابی‌های گذشته بررسی می‌گردد و پاسخ‌های غلط یا نزده دانش‌آموزان تعلیل می‌شود. در ادامه از یکایک آن‌ها خواسته می‌شود که با مطالعه هدفمند، سؤالات مشابه و تست‌های زمان‌دار و متنوع، نقاط ضعف خود را برطرف نمایند.
«یک عمر می‌شود سخن از زلف یار گفت
در بند آن نباش که معنی نمانده است»