تحول در رویکردها و روش‌ها

یکی از ابعاد تحول در زندگی انسان، تحول در فرایند تعلیم‌و‌تربیت، به‌ویژه در بخش طراحی برنامه‌های درسی است. تحول در نظام برنامه‌ریزی درسی که از استلزامات اسناد تحولی است، مستلزم به‌کارگیری خواسته‌ها و انتظارات اسناد بالادستی است و در مجموع باعث شکل‌گیری برنامه‌های درسی جدید می‌شود. تحول، ضمن ایجاد تغییرات، مشکلاتی نیز به همراه دارد که از عادت‌ها و تفکرات قالبی افراد ناشی می‌شوند. امید است تدوین این بخش و بازنمایی ویژگی‌هایی چند از برنامه‌ی درسی فارسی ابتدایی بتواند ضمن بازشناخت برنامه، برای جامعه‌ی آموزگاران قابل‌استفاده باشد.

 

برنامه‌ی درسی  فارسی
برنامه‌ی درسی  فارسی در میان دیگر برنامه‌های درسی دوره‌ی ابتدایی از اهمیت بسزایی برخوردار است. فارسی نه‌تنها در تحکیم و تثبیت روابط اجتماعی مؤثر است، بلکه یادگیری سایر مواد درسی چون علوم، هدیه‌های آسمان، ریاضی و مطالعات اجتماعی را تسهیل و تقویت می‌کند. یافته‌های حوزه‌ی مطالعات برنامه‌ی درسی نشان می‌دهد همواره باید در رویکردها و شیوه‌های تدریس فارسی تحول صورت گیرد.

1. توجه به شرایط و ضروریات محیطی در برنامه‌ی درسی فارسی
یکی از ویژگی‌های این برنامه، هدایت عناصر برنامه به‌سوی عام شدن و انطباق با شرایط محلی است. هرچند که بر اساس سیاست حفظ وحدت ملی لازم است برنامه‌ی درسی  فارسی برای سراسر کشور دارای خاستگاهی خاص و ساختاری واحد باشد، اما برنامه‌ی درسی جدید به‌گونه‌ای طراحی و تدوین‌شده است که شرایط و نیازهای استان‌ها و مناطق آموزشی نیز مدنظر باشند. «شورای برنامه‌ریزی فارسی ابتدایی» از سال 1378سعی کرده است موضوع گرایش از خاستگاه خاص به خاستگاه عام را با در نظر گرفتن اصول علمی برنامه‌ریزی درسی، در کلیه‌ی مراحل طراحی، اجرا و ارزشیابی مورد توجه قرار دهد. (راهنمای برنامه‌ی درسی فارسی ابتدایی، 138۶).

 

2. مشارکت صاحب‌نظران و آموزگاران در برنامه‌ی درسی فارسی ابتدایی
برنامه‌ی درسی زبان‌آموزی در این زمینه گام‌های مؤثری برداشته است، زیرا در تدوین آن تعداد زیادی از متخصصان و صاحب‌نظران حوزه‌های روان‌شناسی، زبان‌شناسی، ادبیات کودک و نوجوان، برنامه‌ریزی درسی، آموزش زبان و ادبیات فارسی، طراحی آموزشی، تصویرگری، خوش‌نویسی و معلمان شرکت داشته‌اند.

 

3. انعطاف‌پذیری در برنامه‌ریزی درسی فارسی ابتدایی
در راهنمای برنامه‌ی درسی فارسی ابتدایی، با توجه به خط‌مشی‌ها و رویکردهای جدید، برخی عناصر و مؤلفه‌ها به‌گونه‌ای انعطاف‌پذیر تدوین و تنظیم‌شده‌اند. آموزگاران می‌توانند علاوه بر روش‌های پیشنهادی برنامه، از روش‌های مناسب دیگری نیز استفاده کنند. (راهنمای برنامه‌ی درسی فارسی ابتدایی، 1387).

 

۴. تنوع رویکردهای حاکم بر برنامه‌ی درسی فارسی ابتدایی  
رویکرد فطرت گرایی توحیدی، رویکرد اصلی این برنامه، رویکرد ترکیبی است. مهارت‌های زبانی، فرایند تفکر، خلاقیت زبانی، متون زبانی و ادبی، نکات زبانی و ادبی، و قالب‌های شعری ساختار  فارسی این دوره را تشکیل می‌دهند. لازم به ذکر است، فارسی حوزه‌ها و قلمروهای متعددی مانند مهارت‌های زبانی (گوش دادن، گفتن، خواندن، نوشتن، انشا، درک مطلب)، دستور زبان فارسی، آرایه‌های ادبی و... دارد.

 

۵. سرفصل‌ها و موضوعات متنوع در محتوای برنامه‌ی درسی زبان‌آموزی
محتوای برنامه‌ی درسی فارسی از بخش‌ها و مواد گوناگونی مانند کتاب درسی ،کتاب راهنمای معلم،کتاب روش تدریس، ابزارهای کمک‌آموزشی و بازی، مواد آموزشی دوره‌های تربیت نیروی انسانی، و نوارهای صوتی و تصویری  تشکیل شده است: (جدول 1)

 
۶. یکپارچگی مهارت‌های شفاهی و کتبی زبان (گوش دادن، گفتن، خواندن و نوشتن)
در تدوین و سازمان‌دهی کتاب، هم به ماهیت درس و هم به شرایط سنی و نیازهای مخاطبان توجه می‌کند. در طبقه‌بندی فصل‌های کتاب نیز این اصل رعایت شده است. در هرکتاب 17 درس وجود دارد. درس اول هرکتاب با تحمیدیه و ستایش خدا آغازمی‌شود. در پایان فصل‌ها نمونه‌هایی از داستان‌های معاصر و نمونه‌هایی از حکایات و اشعار معاصر و گذشته برای تقویت روان‌خوانی قرار داده شده‌اند. در روندی محسوس و منطقی، سطح درس‌ها از آسان به دشوار، از عینی به انتزاعی و از امروز به دیروز تنظیم شده‌ است. ساختار هر درس سه قسمت شامل متن، تصویر و فعالیت‌هاست. فعالیت‌های هر درس در دوره‌ی اول ابتدایی شامل «نگاه کن و بگو، درست و نادرست، واژه‌سازی، حالا تو بگو، کتاب‌خوانی، بازی، بخوان و حفظ کن، و بخوان و بیندیش» است. فعالیت‌های هر درس در دوره‌ی دوم ابتدایی نیز شامل «درک مطلب، واژه آموزی، دانش‌های زبانی و ادبی، گوش کن و بگو، حکایت، کارگاه درس‌پژوهی، بخوان و حفظ کن، و بخوان و بیندیش» است. علاوه بر این، در کتاب نگارش، به نسبت موضوع فصل و مفاهیم درس، تعدادی فعالیت نوشتاری برای تقویت مهارت‌های رونویسی، درست‌نویسی (املا)، تمرین آموخته‌های مربوط به دانش‌های زبانی (دستور زبان و آرایه‌های ادبی)، مهارت‌های نگارشی و نگارش خلاق (انشا) طراحی و تدوین شده‌اند.

 

7. استفاده از داستان برای آموزش مفاهیم و موضوعات برنامه‌ی درسی  
در کتاب‌های فارسی فعلی مفاهیم و موضوعات، معیار انتخاب داستان‌ها هستند. دلایل این انتخاب عبارت‌اند از:

• آموزش مفاهیم ارزشی و دینی

• آموزش غیرمستقیم نکات و آموزه‌های تعلیمی و اخلاقی

• گسترش گنجینه‌ی واژگانی برای استفاده در زندگی

• ایجاد رغبت به مطالعه و تقویت مهارت خواندن و درک مطلب

 

8. آموزش غیرمستقیم دانش‌های زبانی و ادبی با در نظر گرفتن مفاهیم و موضوعات
به‌جای آنکه مباحثی مثل دستور، نگارش، نکته‌های املایی و آرایه‌های ادبی در درسی مستقل از متن درس‌ها بیاید، در کنار فعالیت‌ها قرار گرفته است تا اولاً با موضوعات و مفاهیم درس‌ها هم‌خوانی داشته باشد و ثانیاً دانش زبانی و ادبی شکل کاربردی، عملی و غیرمستقیم پیدا کند.

 

9. فعال‌سازی آموزش زبان  فارسی از طریق فعالیت‌های یادگیری   
در ساختارکتاب فارسی، به‌جای آنکه یادگیری درس به خارج از کتاب و کلاس هدایت شود، فعال‌سازی آموزش  فارسی از طریق پیش‌بینی تمرین‌هایی انفرادی و گروهی، به داخل محتوای درس‌ها انتقال‌یافته است. در هر درس بخشی به نام نگاه کن و بگو، درک مطلب، به دوستانت بگو و کارگاه درس‌پژوهی تدوین شده است که به آموزگار و دانش‌آموزان کمک می‌کند ضمن یادگیری درس، بخشی از مهارت‌های زندگی از قبیل خودارزیابی و همکاری و ارتباط متعامل با دیگران را تمرین کنند.

 

10. زمینه‌سازی برای استفاده از استعدادها و توانمندی‌های مناطق مختلف کشور
برنامه‌ی درسی فارسی، با اتکا به اصل انعطاف‌پذیری، به‌گونه‌ای طراحی‌شده است که پاسخگوی نیاز دانش‌آموزان مناطق گوناگون با گویش‌های خاص محلی باشد. ساختار درس‌ها و فعالیت‌ها طوری است که می‌توان هم از طرح همیاری و مشارکتی و هم از طرح تدریس سنتی بهره گرفت. از دیگر نشانه‌های انعطاف‌پذیری برنامه در محتوا، پیش‌بینی درس آزاد در کتاب  فارسی است.

 

11. زمینه‌سازی برای آموزش و تقویت سواد خواندن در کتاب  فارسی
بر‌اساس اصل توجه به مهارت زبانی، به‌ویژه مهارت ادراکی خواندن و لزوم تقویت آن در دانش‌آموزان و شهروندان ایران، در کتاب  فارسی از طریق فعالیت‌هایی مانند خودارزیابی، متون روان‌خوانی پایان فصل‌ها و نیز اجرای برنامه‌ی کتاب‌خوانی در کلاس‌های ادبیات فارسی، به مهارت مطالعه و خواندن توجهی جدی شده است. به همین دلیل اکثر متن‌های روان‌خوانی از داستان‌های معاصر و ساده انتخاب شده‌اند تا هم برای دانش‌آموز کشش و جاذبه داشته باشند و هم غیرمستقیم عادت به مطالعه را در او ایجاد و تقویت کنند.

 

12. فعال‌سازی مهارت درست‌نویسی واحدهای زبانی (املا)
املا درگذشته درسی غیرفعال تلقی می‌شد و به همین دلیل آموزگار سعی داشت با گفتن دیکته از درس‌های کتاب فارسی، املای کلمات و اصطلاحات را تمرین و تقویت کند. آن هم  فقط به املای تقریری و املای پای تابلو محدود می‌شد، اما در کتاب  فارسی، برای فعال‌سازی املا راهکارهای متنوعی پیش‌بینی شده‌اند، از قبیل: تمرین‌های املایی مانند ساختن کلمه با حرف، تکمیل جمله با کلمه، نوشتن کلماتی از درس، پیدا کردن کلمات تشدیددار، مرتب کردن کلمات به ترتیب حروف الفبا، ساختن کلمه با پیشوند و پسوند، رونویسی از جملات درس به انتخاب دانش‌آموز، نوشتن کلمات در جدول و... .

 

13. اهمیت  دادن به نگارش خلاق در کنار نگارش ساده
در کتاب‌های فارسی، نسبت به مهارت نوشتن پیشرفته یا نگارش و انشا جهت‌گیری ویژه‌ای وجود دارد. در گذشته، انشا بیشتر به‌صورت یک متن آموزشی در ساعتی مستقل آموخته می‌شد. اما در کتاب‌های فارسی فعلی، برنامه‌ی خاصی برای تقویت نگارش و انشا وجود دارد. با توجه به اینکه کودکان در پایه‌های پنجم و ششم، به دلیل ورود به حوزه‌ی تفکر انتزاعی، به امور خیالی علاقه‌مند می‌شوند، پرورش تخیل برای آن‌ها راحت‌تر است. بنابراین سعی شده است ضمن اهمیت دادن به نگارش ساده مثل جمله‌نویسی، بند‌نویسی، توصیف ساده و خاطره‌نویسی، دانش‌آموزان به نگارش خلاق نیز تشویق شوند.

 

1۴. ارزشیابی از آموخته‌های دانش‌آموزان
ارزشیابی از آموخته‌ها به‌گونه‌ای پیش‌بینی‌شده است که هم فرایند تفکر دانش‌آموزان سنجیده شود و هم قابلیت‌های مورد استفاده در مهارت‌های زبانی و ادبی ارزشیابی شوند.


منابع
1. دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی (1387). راهنمای برنامه‌ی درسی فارسی دوره‌ی ابتدایی.
2. دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی (13۴8). برنامه‌ی درسی دوره‌های ابتدایی و راهنمایی.
3. جی پی‌میلر (1398). دیدگاه‌های برنامه‌ی درسی. ترجمه‌ی دکتر محمود مهرمحمدی. سمت. تهران.
۴. سنگری، محمدرضا و دیگران (1398). کتاب‌های فارسی اول تا ششم. دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی.
۵. مهرمحمدی، محمود (1397). برنامه‌ی درسی: نظرگاه‌ها، رویکردها و چشم‌اندازها. انتشارات آستان قدس رضوی.