سه برادر به نام‌های محمد، حسن و احمد معروف به «بنوموسی» فرزندان موسی‌بن شاکر خراسانی بودند که در قرن هفتم میلادی، دوم هجری می‌زیستند. این سه برادر از نویسندگان و مترجمان معروف کتاب‌های ریاضی، فیزیک و اخترشناسی بودند و در رونق‌بخشی به بیت‌الحکمه بغداد و تشویق و جذب دانشمندان به کارهای علمی از سرآمدان زمان مأمون عباسی به حساب می‌آمدند.
موسی‌بن شاکر، معروف به اَلْمُنْجَم از اخترشناسان دربار مأمون در مرو ـ خراسان بود. او از نزدیکان مأمون و همیشه همراه و مورد حمایت او بود و همراهش از خراسان به بغداد رفت و در آنجا درگذشت. نوشته‌اند که موسی در جوانی راهزن بود،1 اما بعد احکامی (منجّم) زبردستی شد، مرگ او در همان زمان خلافت مأمون (198 ـ 218 ش/ 813 ـ 833 م) فرا رسید. در آن زمان پسرانش خردسال بودند. مأمون که به ذکاوت سه برادر پی برده بود هر سه را در بیت‌الحکمه2 بغداد که خود تأسیس کرده و نخستین مؤسسه علمی در زمان عباسیان و بسیار شبیه به فرهنگستان‌های امروزی بود، به خدمت گماشت (زندگی‌نامه علمی، 1372، بنوموسی).
مأمون سرپرستی فرزندان موسی را به اسحاق پسر ابراهیم که از بزرگان بغداد و فرماندار آن شهر بود سپرد. اسحاق نیز، که خود مردی دانش‌پژوه بود، این مسئولیت را به یحیی میرمنصور که منجم دربار و رئیس بیت‌الحکمه بود واگذار کرد و از او خواست تا وسیله تحصیل و پرورش آن‌ها را در بیت‌الحکمه فراهم آورد.
استعداد این سه برادر و آموزش منظم آن‌ها سبب شد که در علومی که در بیت‌الحکمه تدریس می‌شد به درجه استادی رسیدند و با استفاده از ثروت و اعتباری که داشتند به دعوت دانشمندان و مترجمان زبان‌های یونانی و سریانی برای جمع‌آوری آثار این زبان‌ها و ترجمه آن‌ها دست زدند. در کتاب «تاریخ‌الحکمای» قفطی آمده است:
«بالجمله، اولاد موسی ترقی کرده در علم به نهایت رسیدند. و اکبر ایشان که ابوجعفر محمدبن موسی بود، از هندسه و نجوم نصیبی وافر داشت و اقلیدس و مجسطی را نیکو می‌دانست. کتاب‌های بسیار در نجوم و هندسه و عدد و منطق، جمع کرده بود و حرصی تمام بر اقتناء [گردآوری] آن‌ها می‌داشت و عاقبت از وجوه قُوّاد [فرماندهان] و سرداران گردید ... چنان‌که دخل وی از بغداد و فارس و دمشق و غیر آن قریب به چهارصدهزار دینار می‌شد و دخل برادرش احمد به هفتادهزار دینار؛ و مرتبه «احمد» در علم و دانش فرو مرتبه «محمد» بود. ولی در صناعت رحیل وی را گشایش‌ها روی داد .... و حسن برادر سیُّم ایشان علم هندسه دانستی و بس، اما او را درخصوص آن فن طبعی عجیب بوده. مشهور است که آنچه از آن فن می‌دانسته، جمله را به فهم و فکر خویش تحصیل کرده است و به غیر شش مقاله از کتاب اقلیدس، درسی از آثار علم نخوانده بود. لیکن تخیلی قوی داشته ...» (تاریخ‌الحکما،1371).
اکنون به معرفی هریک از این سه برادر می‌پردازیم:
محمدبن موسی: که بزرگ‌ترین این سه برادر بود ـ علاوه بر توانایی‌های علمی، قدرت مدیریت داشت و مورد اعتماد و احترام همگان بود و بسیار مسئولیت‌پذیر. پس از ورود به بیت‌الحکمه با محمدبن موسی خوارزمی، پایه‌گذار جبر در فرهنگ اسلامی، آشنا و دوست شد و به ریاضیات گرایش یافت و کتاب هندسه اقلیدس و نجوم بطلمیوس (کتاب مجسطی) را به درستی فرا گرفت و ثروت فراوان خود را در راه ترجمه کتاب‌های پزشکی، ریاضی و نجوم به‌کار انداخت. او افرادی مانند حنین‌بن اسحاق3 را به روم فرستاد تا به خرید و جمع‌آوری کتاب‌ها و نسخه‌برداری از آن‌ها و همچنین دعوت از دانشمندان بپردازند. دانشمندانی که به بغداد آمدند دارالترجمه را در بیت‌الحکمه به راه انداختند. از مترجمین بزرگ این دوره جیش‌بن‌الحسن و ثابت‌بن قرّه‌اند. ثابت زبان‌های یونانی و عربی را به خوبی می‌دانست و به ریاضیات و نجوم علاقه‌مند بود. پسرش «سنان» و نوه‌اش «ابراهیم» نیز راه پدر را در ترجمه پیمودند و جمعاً 130 کتاب و رساله در زمینه پزشکی و نجوم و ریاضی ترجمه و تألیف کردند [گردآوری].
پسران موسی هریک به تنهایی و با یکدیگر دست به تألیفات ارزنده‌ای زدند. آن‌ها بیش از بیست تألیف و تحقیق دارند. تألیفات محمد شامل پنج کتاب به شرح زیر است:
1. کتاب، در اولین حرکت فلک اول
2. کتاب، در مقاطع مخروطی
3. کتاب، اشکال هندسی
4. کتاب، اقسام تناسب‌ها در اصول ریاضی
5. کتاب، روش سخن‌پردازی یا کلام.
احمدبن موسی: احمد دومین برادر بود و در کارهای عملی و مهندسی مهارت بسیار داشت. او آبراه میان بصره و شهر واسط و نیز آبراهی را در بغداد ساخت. اطلاعات اولیه احمد از علوم فنی و عملی از راه کتاب‌هایی بود که از دانشگاه‌های گندیشاپور و اسکندریه به بغداد منتقل شده بود. او یک مهندس مبتکر بود و در بسیاری از رشته‌های فنی به‌ویژه مکانیک و اصول و قوانین مربوط به رفتار گازها و مایعات و فشار هوا و حرکت باد کار کرده بود و آگاهی داشت.
تألیفات احمد شامل کتاب‌های زیر است:
1. کتاب الحیل یا دستگاه‌های مکانیکی خودکار
2. کتاب افکار فلک نهم
3. کتاب جواب بر سؤالات سنادبن علی
4. کتاب سرآغاز جهانی یا اساس‌العدل اولیه
5. کتابی در سؤالات و مباحث میان سنادبن علی و احمدبن موسی.
مهم‌ترین تألیف احمدبن موسی کتاب الحیل است. واژه حیل جمیع حیله و شامل معانی زیر است:
1. چاره‌ها، چاره‌گری‌ها، دستان‌ها.
2. فنی که عبارت است از معرفت اصولی که بدان بر اعمال عجیب و غریب دست یابند.
3. فن مکانیک (فرهنگ فارسی معین).
در معرفی کتاب الحیل:
1. قدیمی‌ترین مرجعی که به کتاب الحیل اشاره کرده «الفهرست» ابن‌الندیم است. محمدبن اسحاق معروف به ابن‌ندیم در سال 380 ق فوت کرد.
2. ابن قفطی در کتاب تاریخ‌الحکما می‌نویسد: کتاب «الحیل» کتابی است مشهور و اعجاب‌انگیز ... گرچه احمد در کلیه علوم مقامش به مقام برادرش محمد نمی‌رسید و از وی در سطحی نازل‌تر قرار داشت ولی در ساختن لوازم و انواع ابزار و ظرف‌های خودکار مکانیکی که تا آن زمان طرز کار آن‌ها بر کسی معلوم و روشن نبود تبحر داشته است».
3. ابن‌خلدون (734 هـ . ق/ 1333 م) می‌نویسد: «کتابی درباره مکانیک وجود دارد از احمدبن موسی‌بن شاکر که کتاب اسرارآمیزی است و تمامی شیوه‌ها و تدابیر زیبا و مبهوت‌کننده و برجسته کارهای خودکار مکانیکی را ذکر می‌کند. چنان‌که در بعضی موارد درک و فهم و قبولی آن دشوار است، زیرا اثبات کارهای هندسی و مکانیکی ابزارهایی را که شرح داده است برای کسانی که بخواهند نسخه‌برداری کنند مشکل خواهد بود».
4. بدیع‌الزمان، اسماعیل «الجزری» یا «الجذری» در مقدمه کتاب «فی معرفئ الحیل المهندسیه» که آن را در 602
هـ . ق/ 1206 م نوشته چنین یاد کرده است: این کتاب درباره کار و تکنیک ظرف‌های خودکار و مایعات و انواع فواره‌ها بحث می‌کند.
5. دکتر سرفراز غزنی و ترجمه و نگارش کتاب الحیل.
مرحوم دکتر سرفراز غزنی در سال 1393 کتاب الحیل را که دونالد. آر هیل به انگلیسی ترجمه کرده بود به زبان فارسی ترجمه و به وسیله موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی چاپ و منتشر کرد. لازم به ذکر است که هیل ترجمه انگلیسی این کتاب را از روی سه متن عربی موجود در کتابخانه‌های واتیکان، برن و توپ‌قاپی ترکیه گرفته انجام داده بود.
کتاب الحیل شامل شرح یکصد طرح ساخته‌شده دستگاه‌های خودکار آبی ـ هوایی و بادی است. چند نمونه از طرح‌ها عبارت است از:
1. ظرفی که نمایانگر کار سیفون متحدالمرکز است (کاس‌العدل).
2. ظرفی که اگر از آن آب ریخت و متوقف شد، بار دوم از آن آب بیرون نریزد.
3. گاوی که از ظرفی آب می‌نوشد و وقتی آب ظرف تمام شد مجسمه گاو به صدا درمی‌آید.
4. آفتابه‌ای که بنا به اراده صاحبش از آن آب بیرون می‌ریزد.
5. یک نوع دمنده هوا برای کشیدن هوای فاسد چاه‌ها.
توضیح کاس‌العدل
منظور از کاس‌العدل جام نگهدارنده مایع است که به حد اعتدال رسیده است.
این طرح شامل ظرفی است که از ته آن لوله دو سر بازی می‌گذرد. بر روی این لوله، لوله یک سر بازی به‌طور وارون قرار می‌گیرد (مطابق شکل، تصویر کتاب الحیل). هرگاه درون ظرف آب یا مایع دیگری ریخته شود سطح آب بالا می‌آید و هنگامی که سطح آزاد آب به دهانه لوله درونی برسد، همه آب از ظرف خارج می‌شود.
حسن‌بن موسی: گفتیم که حسن کوچک‌ترین پسر موسی بود. وقتی پدرش درگذشت، سال‌های کودکی را می‌گذراند. پسری کنجکاو، پرسشگر و خلاق بود و به تدریج استعداد خود را در هندسه نشان داد. او در بیت‌الحکمه به‌طور اعجاب‌آوری به سمت هندسه اقلیدس کشیده و مجذوب آن شد. شب و روز هندسه می‌خواند و مسئله می‌ساخت و راه‌حل می‌یافت. برای مسائلی که گذشتگان طرح کرده بودند، راه‌حل‌های ساده‌تری بیان می‌کرد. در مجالس علمی حضور می‌یافت. بعضی را شیفته علم و خلاقیت خود می‌کرد و گروهی نیز رقیب او می‌شدند و حسادت می‌کردند. هنوز نیمی از اصول هندسه اقلیدس را نخوانده بود که می‌گفت «من قادرم با استفاده از همان اصولی که خوانده‌ام همه مسائل هندسه را حل کنم و نیازی به بقیه قضایای هندسه اقلیدس ندارم».
حسن در شناختن کتاب‌های ریاضی به‌ویژه هندسه، تخصص فراوانی داشت. او برای گزینش و تهیه کتاب‌ها به سرزمین‌های دور و نزدیک می‌رفت و با کوله‌باری از دانش روزگار خویش باز می‌گشت. وقتی به مصر رفت در کتابخانه اسکندریه با کتاب‌های فراوانی روبه‌رو شد که روی پوست جانوران و ورق‌های پاپیروس نوشته شده بودند. او بسیاری از این کتاب‌ها را که به زبان یونانی بودند با خود به بغداد آورد و آن‌ها سرمایه‌ای برای توسعه علوم ریاضی و طبیعی در فرهنگ و تمدن اسلامی شد.
خدمات و آثار مشترک این سه برادر
1. دعوت و تشویق مترجمان و آماده کردن وسایل کار برای ترجمه کتاب‌هایی از زبان‌های یونانی، سریانی، پهلوی و هندی به زبان عربی. نمونه این مترجمان ثابت‌بن قره است که از شهر حرّان در مرز ترکیه و سوریه امروزی به بغداد دعوت شد، و دیگری حنین‌بن اسحاق (260 ـ 194 هـ . ق) طبیب و مترجم بزرگ آثاری که از زبان‌های یونانی و سریانی در بیت‌الحکمه گردآوری شده بود.
2. تألیف کتاب‌های زیر:
2ـ1. قپان و اساس توزین بارهای سنگین
2ـ2. اندازه‌گیری مساحت شکل‌های مسطح و کروی
2ـ3. جداول نجومی که بیرونی و ابن‌یونس از آن‌ها نام برده‌اند
2ـ4. کاربرد ماشین‌های جنگی
2ـ5. بحث درباره فضا و سپهر
2ـ6. ساختن اسطرلاب‌ها
2ـ7. شرح ماشین موسیقی خودکار
3. اندازه‌گیری شعاع و محیط زمین٭
مخاطبان محترم مجله رشد آموزش فیزیک: لطفاً برای مشاهده متن کامل مقاله «پسران موسی شاکر خراسانی» بر روی فایل PDF پایین همین صفحه کلیک کنید.