آیا آموزش مجازی می‌تواند جایگزین آموزش حضوری شود؟
این پرسشی است که به‌خصوص در این ایام، به دلیل توسعه و گسترش آموزش‌های غیرحضوری در اذهان کنشگران حوزه تعلیم‌وتربیت شکل گرفته است. اما واقعیت آن است که این سؤال یا گزاره می‌تواند از اساس اشتباه باشد! همچون مقایسه یا ترجیح هواپیما یا مترو، در استفاده از وسیله نقلیه. هر کدام از این دو وسیله کارکردهای خاص خودشان را دارند و در موقعیت‌های متفاوت، یکی بر دیگری می‌تواند ترجیح داشته باشد. بر همین قیـاس، ترجیـح آمـوزش حضـوری بر مجـازی یا برعکس، از بنیـان غلط است و نیازی به بحث پیرامون آن نیست! هر یک کار ویژه، آثار، مزایا و کاستی‌های خود را دارد و نظام آموزش‌وپرورش باید در موقعیت‌های گوناگون توان استفاده از هر کدام از این دو رویکرد را دارا باشد.
نوشتار حاضر در پی برشمردن خصوصیات و کارکردها، یا به تعبیری، مزایای هر یک از دو حالت آموزش حضوری یا مجازی است که در قالب 15 نکته پیرامون هر دو مدل از آموزش بیان خواهد شد تا با آگاهی از این ویژگی‌ها بتوان بهترین استفاده را در قالب روش آموزش تلفیقی از کارویژه‌های دو گونه آموزش حضوری و مجازی به دست آورد.
ویژگی‌ها و مزیت‌های آموزش حضوری
1. فراهم‌سازی شرایط و زمینه‌های تحقق رشد اجتماعی و جامعه‌پذیری دانش‌آموزان در جمع هم‌سالان خود؛
2. تحقق کسب تجربه‌های عینی و زیستن در محیط واقعی؛
3. شکل‌گیری ارتباطات به شکل کامل و عینی برای دانش‌آموزان با هم‌سالان، معلمان و سایر اولیای مدرسه؛
4. تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متقابل میان مدرسه و یادگیرندگان؛
5. امکان انجام فعالیت‌های متنوع فرهنگی، تربیتی و پرورشی؛
6. امکان برنامه‌ریزی و انجام برنامه‌های گوناگون برای غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان؛
7. تحقق رابطه استادشاگردی در معنای کامل و واقعی آن؛
8. تجربه زیستی متکثر و متنوع برای دانش‌آموزان به دلیل حضور در خانه، مدرسه و اجتماع؛
9. تحقق و شکل‌گیری هویت دانش‌آموزی واقعی و غنی در یادگیرندگان؛
10. امکان برقراری نظارت عینی و واقعی توسط معلم و مدرسه بر یادگیرندگان؛
11. ارائه بازخوردهای متناسب و به موقع برای تک‌تک دانش‌آموزان؛
12. برقراری شرایط ارائه کمک‌های مشاوره‌ای ضروری و واقعی به دانش‌آموزان؛
13. امکان فعالیت‌های بدنی و توجه به سلامت جسمانی یادگیرندگان و معلمان؛
14. برگزاری اردوها و تجمع‌های دانش‌آموزی؛
15. شکل‌گیری بسترهای مناسب برای برقراری تبادلات علمی و تجربی میان معلمان با یکدیگر.
ویژگی‌ها و مزیت‌های آموزش مجازی
1. تحقق عدالت آموزشی و امکان دسترسی بازماندگان از تحصیل در صورت فراهم‌سازی امکانات اولیه فناورانه و زیرساخت‌های لازم؛
2. در دسترس‌بودن منابع متنوع و متکثر آموزشی برای دانش‌آموزان؛
3. امکان استفاده در هر مکان و در هر زمان از کلاس، درس و آموزش؛
4. کاهش مخاطرات برآمده از ترددها و حضور اجتماعی دانش‌آموزان؛
5. توجه به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان از طریق برنامه‌های نرم‌افزاری متناسب با سبک‌های یادگیری هر دانش‌آموز؛
6. شخصی‌سازی (انفرادی‌سازی) آموزش و یادگیری برای دانش‌آموزان تا هر کس متناسب با سرعت و عادت‌واره‌های خود پیش برود؛
7. غنی‌سازی محتوا و آموزش با استفاده از انواع امکانات فناورانه؛
8. انطباق بیشتر دانش‌آموزان و معلمان با مختصات دنیای جدید که دنیایی مبتنی بر دانایی‌محوری و محوریت فناوری‌های نوین است؛
9. سرعت بالای دسترسی به اطلاعات و منابع؛
10. صرف هزینه‌های کمتر برای تحصیل در مقایسه با آموزش حضوری، توسط والدین و دانش‌آموزان؛
11. توسعه نظام تعلیم‌وتربیت بر اساس فناوری‌های نوین و ایجاد بسترهای آموزشی گوناگون فناورانه؛
12. دسترسی چندباره و بدون محدودیت به کلاس‌ها، درس‌ها و محتواها برای دانش‌آموزانی که کلاس های هم‌زمان را از دست داده‌اند، یا به بازبینی و مراجعه مجدد نیاز دارند؛
13. برقراری ارتباطات تسهیل و تسریع‌شده میان دانش‌آموزان با معلمان و با سایر دانش‌آموزان از طریق تشکیل گروه‌های علمی و درسی در نرم‌افزارها یا برنامه‌های کاربردی آموزش مجازی؛
14. امکان استفاده از دانش، تجربه و تدریس بهترین معلمان برای همه دانش‌آموزان؛
15. افزایش انگیزه‌های یادگیری دانش‌آموزان با استفاده از فناوری‌هایی مثل «بازی‌وارسازی» و «سرگرم‌آموزی».
رویکرد نوینی که در برگیرنده نقاط مثبت و فرصت‌های هر دو مدل آموزشی است، امروزه با عنوان «رویکرد تلفیقی» یا «رویکرد ترکیبی» شناخته می‌شود. رویکرد مزبور حاصل این نگاه است که نه آموزش حضوری بی‌عیب و نقص است و نه آموزش مجازی سراسر ناکارآمدی! بلکه هر کدام حسن‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارند. بهترین مدل آموزش استفاده از روش ترکیبی است که امکانات و فرصت‌های هر دو شیوه را در هم می‌آمیزد و می‌تواند به تحقق بهترین بستر آموزشی برای یادگیرندگان منجر شود.
البته ناگفته پیداست که در شرایط بحرانی و خاص مثل همه‌گیری ویروس کرونا، یا وقوع حوادث طبیعی یا غیرطبیعی که امکان جمع بین دو حالت را محدود می‌سازد، نظام‌های آموزشی ناگزیر از استفاده از شیوه‌های غیرحضوری هستند. ولی نکته مهم توجه به این موضوع است که در شرایط طبیعی، هرگز آموزش حضوری بدون کمک و بهره‌گیری از فناوری‌ها، مطلوب‌ترین شیوه آموزش محسوب نمی‌شود! این گزاره حداقل در دنیای کنونی به‌طور جدی صادق است و فاصله گرفتن از آن می‌تواند آسیب‌هایی را متوجه دانش‌آموزان، معلمان و سایر کارکنان حوزه تعلیم‌وتربیت کند.