مقدمه
آشنایی و مهارت در سفالگری، از جمله رویدادهای مؤثر در پیدایش تمدن چین باستان بوده است. این ادعا در صفحه‌ای از کتاب تاریخ - که به اختراع چینی و سرامیک می‌پردازد - به نام مردمان این نقطه از جهان ثبت شده است چنان که، از قطعه‌های سفالی یافته‌شده در جنوب چین، با قدمت 17 یا 18 هزار ساله، به‌عنوان نخستین ظرف‌های سرامیکی یاد می‌شود. با این حال و به باور باستان‌شناسان، ردپاهای قابل اعتمادتر حاکی از دسترسی به فناوری مربوط به خلق این دست‌سازه‌ها، زمانی در دوره امپراطوری هان1 در چین را نشانه می‌گیرد. از آن زمان تاکنون، صنعتگران این عرصه در طول دهه‌ها، بارها به شیوه آزمون/ خطا - با تغییر مقدار و اجزای سازنده مواد اولیه و به کار گرفتن روش‌های گوناگون - پایه اختراعی را بنا نهادند که چهره هنر را در جهان دگرگون کرد.
خاستگاه هنر و مهارتی همیشه زنده
با همه اختلاف‌نظرها درباره زمان پیدایش هنر سفالگری، نمونه‌های سفالی مربوط به دوران امپراطوری هان - که دوره‌ای از 206 سال پیش از میلاد تا سال 220 میلادی را در برمی‌گیرد - به‌عنوان قدیمی‌ترین سرامیک‌ها شناخته می‌شوند. در این نمونه‌ها از نوعی لعاب چینی به رنگ سبز استفاده شده است که در دنیای امروز همچنان محبوبیت دارد و به سلادون2 معروف است.
ساخت سفال در جریان امپراطوری‌های بعدی نیز رواج داشت، اما در فاصله سده‌های هفتم تا دهم میلادی، ایجاد نوآوری در تولید فراورده از یک سو، و دسترسی به بازارهای برون‌مرزی از سوی دیگر، برجسته شدن این دورانِ منسوب به امپراطوری تانگ3 را در پی داشت. در این زمان، اثر کبالت و افزودن آن به مخلوط مواد اولیه و تولید سفال‌های آبی‌رنگ، زمینه تولید انواع سفال‌های رنگی را فراهم کرد. سفال‌های لعابدار شامل نوعی لعاب سه‌رنگ سربی و سلادون آهکی نیز از دیگر تولیدات این دوره بودند. تفاوت در دمای پخت نیز، انواع دیگری از سفال را به این مجموعه می‌افزود؛ مجموعه‌ای رنگارنگ و متنوع که از راه جاده ابریشم به‌ویژه به سرزمین‌های اسلامی صادر می‌شد. این کشورها بزرگ‌ترین و پرطرفدارترین بازار این کالا به شمار می‌رفتند. در میان همه انواع، سفال‌های سفید و آبی‌رنگ، گران‌قیمت‌تر بودند. این کالاها از چنان ارزش و محبوبیتی برخوردار بودند که داشتن قطعه‌ای از آن برای دارنده‌اش، افتخاری بس بزرگ به شمار می‌رفت.
جذابیت سرامیک نه به مکان محدود می‌شد و نه چنان که شرح آن خواهد رفت، مرزهای زمان در برابر آن تاب مقاومت داشت. در همان حال که کالاهای سرامیکی مسیر خود را در امتداد جاده ابریشم می‌پیمودند و آوازه زیبایی و ظرافتشان، سوداگران را برای ورود به این تجارت نوپدید به تکاپو افکنده بود، در داخل چین گامی سرنوشت‌ساز برای توسعه این صنعت برداشته شد. تا آن زمان شهر قدیمی چانگ نان4 از مراکز اصلی خاک سفال‌سازی به شمار می‌رفت. در سال 1004 ژنزونگ5، یکی از زمامداران سلسله سانگ6، که خود شیفته ویژگی‌های کم‌نظیر کالاهای سرامیکی شده بود، این شهر را پایتخت سفالگری نامید و به مرکزیت آن رسمیت بخشید. از آن زمان نام شهر به جینگ دِژن7 تغییر یافت تا هم‌آوایی آن برای همیشه، یادآور نام صادر‌کننده این فرمان باشد.
تا هزاره بعد، پایه‌های شهر بر شانه‌های شهرت همچنان تکیه زده بود. رونق تجارت سفال در بازارهای جدید جهانی، سازندگان را به ارائه طرح‌های نو برمی‌انگیخت و نوآوری‌ها در این عرصه را تداوم می‌بخشید تا اعتبار افزوده‌ای برای جینگ‌دژن رقم زند. در خلال قرن 14 تا 17، سازندگان به اثر منگنز در بهبود کیفیت فراورده‌ها پی بردند. افزودن منگنز به مخلوط مواد سازنده سفال به تولید سفال‌هایی با شکل‌پذیری بالا می‌انجامید. هنگامی که سفال برای پخت در کوره قرار می‌گرفت، حضور منگنز از روان شدن کبالت موجود - که عامل ایجاد شکل‌های ناخواسته، شناخته شده بود - جلوگیری می‌کرد.
سفال در اروپا
پس از تأسیس یک دفتر تجاری به سال 1557 در ماکائو8 ـ منطقه‌ای در سواحل جنوبی چین ـ نخستین کشتی حامل کالاهای سفالی از چین در پرتغال پهلو گرفت اما محموله آن تنها به دربار خاندان سلطنتی راه یافت. تا نیم قرن پس از آن هنوز عموم مردم با این کالاهای گرانبها بیگانه بودند تا اینکه در سال 1603 یک کشتی باربری در آلمان ربوده و چپاول شد. تمام محموله کشتی شامل صدهزار قطعه سفال چینی، غارت شد و چندی بعد در جریان یک مزایده با شرکت خریدارانی از کشورهای غربی اروپا، به‌ویژه نمایندگانی از دربار دو پادشاهی فرانسه و بریتانیا به فروش رسید. اکنون سرامیک نزد مردم در سراسر اروپا شناخته شده بود و مورد تحسین قرار می‌گرفت.
سفال‌های ساخت چین با رنگ‌های گوناگون و درخشندگی خیره‌کننده در عین ظرافت، از دوام زیادی برخوردار بودند اما قیمت بالایی داشتند. این همه، سفالگران اروپایی را برانگیخت تا خود برای تولید سفال تلاش کنند. با اینکه دسترسی به خاک مناسب و روش‌های محرمانه چینی دشوار بود، در دهه 1700، ارنفیلد والتر9 و فردریک باتگر10 در آلمان به پیشرفت‌هایی دست یافتند اما تولیداتشان هنوز از دید کیفیت، با انواع چینی فاصله زیادی داشت. در سال 1712، یک مُبَلِغ مسیحی فرانسوی که از کارگاه‌های سفالگری در جینگ دژن بازدید کرده بود گزارشی درباره فرایند و فرمول‌بندی خاک سفال‌سازی تهیه کرد اما چون نام دقیق اجزا در آن مشخص نشده بود مورد استقبال قرار نگرفت. به هر حال گویی بخت به اروپا روی آورده بود؛ دیری نپایید که والتر، نسبت مناسب اجزای سازنده سفال را پیدا کرد و طلسم ساخت سرامیک در اروپا شکسته شد. چندی بعد، منبع عظیمی از خاک رس- ماده اصلی سازنده سفال - در میسن11، منطقه‌ای از استان ساکسونی12 در آلمان، یافت شد. در سال 1771 با چاپ کتاب «هنر سفالگری» در فرانسه - که از همه اسرار این عرصه پرده برداشت - صنعت سفال‌سازی از انحصار دوهزارساله چینی‌ها خارج شد. البته به نظر می‌رسد مردم کره نیز در دوران امپراطوری سانگ یعنی قرن دهم تا سیزدهم، به سفال‌سازی اشتغال داشته‌اند. بنابراین چینی‌ها دست‌کم برای هزاران سال اسرار ساخت سفال را پنهان نگه داشتند.
بلورهای شش گوشه در کائولینیت
خاک چینی؛ منبع اصلی سفال‌سازی
خاک چینی نوع خاصی از خاک رس معروف به کائولن، خاکی نرم و سفید است که جزء اصلی در ساخت سرامیک و ظرف‌های چینی به شمار می‌رود. در نامگذاری این خاک به محل استخراج آن توجه شده است؛ تپه‌ای بلند در منطقه‌ای که در جنوب رود یانگ تسه قرار دارد. واژه کائولن برگرفته از عبارت چینی «گائولینگ»13 به معنای «تپه بلند» است: گائو به معنی بلند و لینگ به معنی تپه. خاک چینی مخلوطی از مواد معدنی است که کائولینیت ـ یک آلومینیم سیلیکات آبدارـ جزء اصلی آن را تشکیل می‌دهد. این ترکیب خود از تجزیه مواد معدنی (در نتیجه هوازدگی سنگ‌ها و خاک‌ها) به‌ویژه فلدسپار ایجاد می‌شود. تصاویر میکروسکوپ الکترونی، ورقه‌های نازک بلورهای تری‌کلینیک کائولینیت نشان می‌دهد که در یک سامانه (سیستم) شِبه‌شِش‌گوش14 متبلور شده‌اند. اندازه این بلورها از 0/1 تا 10 میکرومتر متفاوت است و گاه به ابعاد در حد میلی‌متر نیز می‌رسد. کائولن در طبیعت، همراه مواد معدنی دیگر شامل کوارتز، فلدسپار، موسکوویت، میکا، آناتاز15، لیلیت16 و مونت موریلونیت17 یافت می‌شود. رنگ سفید آن می‌تواند هم طبیعی و هم در نتیجه زدودن مواد رنگی و معدنی از آن باشد. کوچک بودن اندازه ذره‌های تشکیل‌دهنده، باعث پراکندگی نور و ظاهر درخشنده، شفاف تا نیمه‌شفاف آن می‌شود، یعنی همان ویژگی که کالاهای ساخته‌شده از این ماده را نزد عموم مردم جذاب جلوه می‌دهد.
با این که کائولن در قلمرو چین شناخته و بهره‌برداری شد، نباید تصور کرد که این ناحیه از بهترین نوع این خاک برخوردار است. کائولن در سراسر جهان یافت می‌شود اما رسوباتی با خواص مناسب از دید گرانروی، سفیدی و ... کمیاب هستند. رسوبات ایالات متحده از بالاترین کیفیت برخوردارند و در این میان، اندوخته‌های ایالت جورجیا و جنوب ایالت کارولینا بر مناطق دیگر برتری دارند. رسوبات برزیل و بریتانیا در رده بعدی از ارزشمندی قرار دارند.
چینی، سرامیک یا سفال؟
گاه این واژه‌ها چنان به جای هم استفاده می‌شوند که تصور می‌کنیم مترادف یکدیگرند. آیا واقعاً چنین است؟ اگر نه، هریک چه تفاوتی با دیگری دارد؟
سفال18 برگرفته از واژه‌ای ایتالیایی به معنی «صدف‌مانند»19 است که مارکوپولو از آن برای توصیف ظرف‌هایی که در سفر به چین دیده بود استفاده کرد. از دیدگاه فنی، سفال نوع ویژه‌ای از سرامیک است که خاک رس استفاده‌شده در آن، چگالی بیشتری دارد و نسبت به دیگر انوع ظرف‌های رسی، در دمای بالاتر در حد C°1400 پخته می‌شود. این دما، شرایطی فراهم می‌کند تا مواد سازنده، خواص شیشه‌ای خود را به حالت نیمه جامد با کمترین تخلخل به نمایش بگذارند.
چینی برخلاف سرامیک بافت نرم‌تری دارد و برای پخت به دمای کمتر از C°1200 نیازمند است. در مجموع، دوام سرامیک‌ها نسبت به چینی بیشتر است. در واقع، نقش دمای زیاد در فرایند سفال‌سازی، ایجاد جلا و درخشندگی شیشه‌ای در فراورده است. خاک رس که مقاومت گرمایی بالاتری نسبت به شیشه دارد، در این گستره دمایی شکل خود را حفظ می‌کند و تنها از تخلخل آن کاسته می‌شود.
کاربردهای خاک چینی
امروزه کائولن در کالاهای چینی و سرامیکی کاربردهایی فراتر از موارد خانگی، هنری و تزئینی دارد. چنان که:
- دوام بالای مواد سرامیکی جدید، آن‌ها را گزینه‌های مناسبی برای استفاده صنعتی و پزشکی کرده است مانند تهیه مینای مصنوعی در دندان پزشکی، تولید مواد نسوز و عایق‌های الکترونیکی؛
- در صنایع تولید کاغذ به عنوان ماده پرکننده و بهبوددهنده رنگ، ضخامت، شفافیت و قابلیت چاپ کاربرد دارد؛
- در صنعت تولید لاستیک برای افزایش کشش مکانیکی و مقاومت در برابر ساییدگی استفاده می‌شود.
- در تهیه جوهر و تولید مواد آرایشی، به‌عنوان ماده‌ای ساخته‌شده از ذره‌های بسیار ریز، با خواص جذبی رضایت‌بخش و بی‌اثر بودن از دیدگاه شیمیایی مورد توجه ویژه است؛
- در داروسازی برای تهیه داروهای درمان اسهال به‌عنوان ماده جاذب آب کاربرد دارد. گفتنی است با این که کائولن از دید خوراکی ایمن شناخته شده، عوارض جانبی آن به شکل یبوست، به‌ویژه در کودکان و سالمندان گزارش شده است.
کلام پایانی
آدمی از خاک سرشته شد، بر عالم خاکی فرود آمد و چون به قدرت اعجاز و اسرار خاک واقف بود دست در آن افکند. آنگاه با همه توانمندی و هنرمندی خود، در آن روح زیبایی و کارایی دمید تا گواهی باشد بر قابلیت‌های نهفته‌اش. تا جهان برپا و نسل بشر پابرجاست این داستان برقرار است: ما آدمیان به مانند حلقه‌هایی از رشته بلند حیات، از دستاوردهای پیشینیان بهره می‌گیریم، آن‌ها را ارتقا می‌دهیم، باز می‌آفرینیم و به آیندگان می‌سپاریم. بازگفتن از توانمندی‌ها و تلاش‌های بی‌امان بشر و دستاوردهای حاصل از آن، پیش از آنکه ملال بیافریند و باعث رنگ باختن ارزش‌ها شود می‌تواند به سوی القای سربلندی و غرور سازنده هدایت شود. باشد که با سامان دادن به نیروهای درونی، زنده نگه داشتن انگیزه‌ها و تداوم بخشیدن به تلاش‌های انسانی در تدارک آسایش در جهانی امن برای آیندگان مؤثر باشد.
پی‌نوشت‌ها
1. Han 2.Celadon
3. Tang 4. Changnan 5. Zhenzong
6. Song 7.
Jingdezhen 8. Macao 9.Walter, E
10. Bottger, F 11. Meissen 12. Saxony 13. gaoling
14. Pseudohexagonal 15.
Anatase 16. Lillite, 17.
Montmorillonite 18. porcelain 19. porcellana
منابع
1. Porcelain, definition,
history, types and facts, www.britannica.com/art/porcelain
2. Chines
porcelain history from 1st to 20th centuries, www.chinahighligghts.com
3. The history
of porcelain from ancient china to Europe, www.thesprucecrafts.com
4. Porcelain
vs. ceramic tiles, www.homedept.com/porcelain
5. Bentonite,
kaolin and selected clay minerals, www.inchem.org/documents
6. Kaolin:
uses, side effects, interactions, dosage and warning, www.webmd.com/vitamins
7. Kaolin-Geo
science world, pubs.geoscienceworld.org