درس‌پژوهی چیست؟
درس‌پژوهی به ساده‌ترین تعریف عبارت است از مطالعه روش تدریس در کلاس درس از نزدیک، همراه با کار تیمی و مشارکتی.
برای اینکه اهداف درس‌پژوهی که همان ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای معلمان به‌منظور بهبود یاددهی و یادگیری است محقق شود، رعایت نکاتی ضروری است؛ ازجمله:
• هر معلمی روش منحصربه‌فرد و امضای تدریس خاص خود را دارد.
• کار تیمی ارزشمند، فرهنگ‌ساز و پویاست.
• تمام اقدامات و برنامه‌ریزی درباره معلمی است، نه معلم؛
• برای داشتن کلاسی جذاب و پویا می‌توان از خرد جمعی بهره برد؛
• سلسله‌مراتب اداری فراموش شود و مدیر بتواند به‌عنوان عضوی از تیم، بسیاری از موانع را مرتفع کند.
درس‌پژوهی به‌دنبال طرح یک مسئله شکل می‌گیرد. مسئله ممکن است نوشتن و اجرای درست طرح درس باشد. یا می‌تواند انگیزه نداشتن دانش‌آموزان به درس باشد. مسئله همچنین می‌تواند آموزش درست فلان مبحث در درس ریاضی باشد. به‌دنبال اجتماع دو یا چند نفر برای تشکیل یک تیم درس‌پژوهی، تقسیم کار بین آنان صورت می‌گیرد و تحقیق و پژوهش پیرامون مسئله توافق شده آغاز و سپس طرح درسی به‌صورت تیمی نوشته می‌شود. در اجرای طرح درس، هر فردی مطابق با شرح وظیفه خود اقدام می‌کند و از اجرای عملیات فیلم‌برداری می‌شود. فیلم موردنظر با حضور اعضا که ممکن است متشکل از مدیر، معاون و برخی از معلمان باشند، به نمایش در می‌آید و به نقد گذاشته می‌شود. چنانچه به تدریس مجدد نیاز باشد، تدریس انجام می‌گیرد و سپس نقد تدریس و بازبینی و واکاوی‌های بی‌امان تا رسیدن به بهترین و کامل‌ترین تدریسی که مورد اجماع اعضای تیم باشد، ادامه خواهد یافت. آن رهیافتی که از این رهگذر نصیب اعضای تیم می‌شود، برای صاحب‌نظران بسیار حائز اهمیت است. در اینجا به شرح آن‌ها می‌پردازیم.
الف. یادگیری حین عمل
برخلاف بسیاری از برنامه‌ریزی‌های دست‌اندرکاران دوره‌های ضمن‌خدمت که در سال‌های اخیر بیشتر به‌صورت غیرحضوری انجام می‌شوند، یا در خارج از کلاس درس صورت می‌گیرند، درس‌پژوهی اجرای زنده توأمان تدریس و بررسی نقادانه سبک و سیاق آن است که در فضای واقعی و زنده کلاس انجام می‌شود؛ بدون هیچ دستکاری و آرایش صحنه نمایش. به همین خاطر، درس‌پژوهی توصیف و اجرای واقعی «یادگیری حین عمل» است.
ب. یادگیری تیمی
هریک از اعضای تیم وظیفه‌ای را بر عهده می‌گیرد و می‌کوشد آن را به بهترین وجه ممکن به فرجام برساند. اقداماتی اعم از فیلم‌برداری از روند تدریس، رصد کشش‌ها و کنش‌های دانش‌آموزان در کلاس، پایش چگونگی اجرای طرح درس و...
پس از اجرا، همگان احساس می‌کنند در تجربه نهایی سهیم هستند. امروزه یادگیری و عملکرد مشارکتی نه‌تنها در مدرسه، بلکه در همه عرصه‌های اجتماعی نیز تشویق و تحسین می‌شود. اجرا و ممارست آن در مدرسه می‌تواند نخستین پلکان گفتمان فرهنگ‌سازی کارهای تیمی و مشارکتی لحاظ شود.
پ. شکل‌گیری رفتارها و تولید دانش حرفه‌ای
در طول اجرا که ممکن است دو یا چند جلسه را در بر بگیرد، اعضای تیم الزاماً باید مدارا، شکیبایی، روحیه نقدپذیری و شیوه‌های نقد درست را بارها تمرین کنند، اندیشه‌های یکدیگر را به چالش بکشند و در دفاع از عقاید خود نقدهای جدی وارد کنند. حاصل کار، شکل‌گیری رفتار و گفتار حرفه‌ای بین اعضای تیم است. چون همه این موارد درباره یک موضوع علمی شکل می‌گیرند، به پدیدآمدن دانش حرفه‌ای معلمی و تخصصی درس موردنظر منجر می‌شوند که بسیار اهمیت دارد؛ به‌خصوص آنکه همه این مراحل بر جمع‌آوری داده‌ها و شواهد کلاس درس مبتنی هستند. به همین علت، دکتر سرکارآرانی درس‌پژوهی را عبارت از ترسیم DNA آموزش می‌داند (سرکارآرانی، 1394)
ت. هم‌افزایی خانه و مدرسه
در درس‌پژوهی، هم دانش‌آموزان و هم والدین می‌توانند به‌عنوان اعضای تیم مشارکت کنند. رفته‌رفته با حضور در جلسات متعدد، در جریان کار، به‌عنوان شرکای حرفه‌ای معلمان قلمداد می‌شوند و از این رهگذر بر بسیاری از دشواری‌های پیچیده یاددهی و یادگیری وقوف خواهند یافت. فراهم‌آمدن چنین فرصتی، جز در سایه اجرای درس‌پژوهی ممکن نیست.
در کنار فواید علمی که از رهاورد درس‌پژوهی نصیب آموزش می‌شود، به جهات اجتماعی نیز برای درس‌پژوهی مزایایی مترتب است که برخی از آن‌ها به اجمال عبارت‌اند از:
• کسب مهارت‌های گفت‌وگو که از شاخص‌های توسعه‌یافتگی جوامع مدرن محسوب می‌شود و چون از حلقه‌های مفقوده در نظام آموزشی ماست، محیط بیرون از مدرسه، یعنی اجتماع، نیز به‌شدت از آن متأثر و رنجور است.
• شکل‌گیــری کلاس‌هــای درس شیشه‌ای که در‌های آن همواره روی والدین و معلمان دیگر، به‌خصوص نومعلمان، باز است.
• حرکت از آموزش به‌سوی کیفیت و بهبود آموزش، به‌نحوی که کیفیت آموزش به دغدغه‌ای اجتماعی تبدیل شود.
بر این اعتقاد نیستیم که با اجرای درس‌پژوهی انقلابی در آموزش ایجاد خواهد شد، بلکه این نگاه نوین در پی آن است که معلمانی حرفه‌ای تربیت کند که یادگیرندگان حرفه‌ای مادام‌العمری هستند. به‌نحوی که او از اقدامات خود در کلاس درس نتیجه‌ای مطلوب‌تر حاصل کند و دانش‌آموزان نیز از بودن در این کلاس‌ها لذت ببرند. درس‌پژوهی بستری فراهم می‌کند تا تجربه معلمان با سابقه و صاحب سبک به همکاران جدیدالورود و نومعلم منتقل شود و تعداد آن‌ها به تزاید بگذارد. به‌خصوص مدیران از این رهگذر بهره‌های فراوان خواهند برد.
درس‌پژوهی مهم‌ترین گام اساسی مدرسه‌محوری است که اجرای درست آن به کم‌شدن فاصله میان دنیای مدرسه و جهان خارج از مدرسه کمک شایانی خواهد کرد و در تبدیل مدرسه به سازمان یادگیرنده نقش اساسی خواهد داشت. برخلاف بسیاری از پژوهش‌های آموزشی که کتابخانه‌ای هستند و صرفاً نامی از مدرسه یدک می‌کشند، درس‌پژوهی به‌دنبال حل مسائل فراروی معلمان در کلاس واقعی درس، با مشارکت همه عوامل دخیل در آموزش در فضای زنده مدرسه است. برخی بر این گمان هستند که درس‌پژوهی یا هر تحقیق و پژوهش درباره آموزش، مادامی‌که به‌دنبال حل مسئله آموزش در مدرسه نباشد، قابل اعتنا نیست.
آرمان‌شهر درس‌پژوهی، تبدیل مدرسه‌های مملُو از سکون و رخوت به سازمان‌های یادگیرنده است. پیتر سنگه بر این باور است که: مدرسه‌ها متحول نخواهند شد، مگر اینکه به سازمان‌های یادگیرنده‌ای تبدیل شوند که در آن مدیر رهبر آموزشی تلقی می‌شود و با برنامه‌ریزی و مشارکت‌جویی همه ارکان مدرسه، تیمی واحد برای ارتقای رفتارهای حرفه‌ای و الگوهای توسعه علمی و فرهنگی تشکیل خواهد شد.
با وجود تأکید فراوان اسناد بالادستی آموزش‌وپرورش بر مفاهیمی چون معلم پژوهنده، یادگیری سازمانی و... یا برنامه تعالی مدیریت که همه آن‌ها در سایه‌سار اجرای مواردی چون درس‌پژوهی قابلیت تحقق خواهند یافت، متأسفانه اجرای علمی و عملی درس‌پژوهی با موانع زیادی نیز روبه‌روست که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
• مدیرانی که کلاسی سرشار از سکون و سکوت را که در آن معلم سخنرانی می‌کند و دانش‌آموزان گوش می‌سپارند، کلاس واقعی می‌دانند.
• افرادی که از مهیا نبودن زیرساخت گلایه‌مندند. درحالی‌که درس‌پژوهی بیش از هر موضوعی، به باور برای تغییر نیاز دارد و بیش از آنکه سخت‌افزاری باشد، مقوله‌ای فرهنگی است.
• تبدیل نکردن شیوه‌های نوین آموزش به گفتمان برتر در آموزش‌وپرورش.
• باورنداشتن افراد صاحب نفوذ و تصمیم‌گیرندگان و تصمیم‌سازان بدنه اداری ادارات کل و به‌دنبال آن ادارات نواحی و مناطق آموزشی.
منبع
1. سرکارآرانی، محمدرضا (139٤)، درس‌پژوهی، تهران، مرکز نوآوری‌های آموزشی مرآت