در عصر حاضر، لازمه موفقیت آموزشوپرورش در جوامع مختلف، توسعه حرفهای و افزایش دانش و مهارت معلمان است. از اینرو در دهه گذشته، اثربخشی مدارس قبل از هر چیز ناشی از توسعه حرفهای معلمان بوده است، زیرا کیفیت تعلیموتربیت بستگی به کیفیت عملکرد معلمان دارد و برنامههای درسی در دستان معلم توانمند، بالنده و معتقد، جان میگیرد و معنا پیدا میکند. درواقع معلم، اساسیترین عامل برای ایجاد موقعیت مطلوب در تحقق هدفهای آموزشی است و پیشرفت هر جامعه مرهون توان آموزشی معلمان آن جامعه است و دستیابی به اهداف نظام آموزشوپرورش بدون وجود معلمانی برخوردار از توانمندیها و شایستگیهای حرفهای میسر نمیشود (دیبایی و همکاران، 1395). ضرورت ایفای نقش مؤثر برای معلمان از این واقعیت ناشی میشود که آنها بهعنوان مجریان برنامههای درسی در ردیف اول قرار دارند و بدون اجرای برنامههای درسی نمیتوان به مطلوب بودن یا نامطلوب بودن آنها پی برد.
در این میان، معلمان تربیتبدنی در مدارس از اجزای مهم اجرای تربیت و آموزش در قالب فعالیت جسمانی هستند، چرا که به دست آوردن تجربیات متفاوت و متنوع از طریق حضور در آموزش انواع ورزشها، بازیها و فعالیتهای جسمانی، دانشآموزان را برای ورود به زندگی واقعی آماده میسازد و نقش معلمان در جایگاه پایهگذاران آموزش و تربیت ورزش در کشور بر تمام بخشهای ورزشی بسیار تأثیرگذار است. از اینرو تعیین ارتقای بالندگی حرفهای برای آنها اصل اساسی خواهد بود. در واقع بالندگی حرفهای عبارت است از «فرایندها و فعالیتهای طرحریزی شده به منظور افزایش دانش، مهارتها و نگرشهای حرفهای معلمان تا اینکه بتوانند موجب بهبود آموزش و نهایتاً بهبود فرایند یادگیری دانشآموزان شوند» (گاسکی1، 2000).
مـوضوع بالندگی حـرفهای مـعلمان، فرایندی در حال رشد، تحول، تکامل و بخشی از زندگی پدیداری است که معلم در آن همواره تفاوتها را تجربه میکند و کنش، پویایی، خلاقیت و مولد بودن ویژگی همیشگی آن است. در جریان بالندگی، معلم از نقاط ضعف و تواناییهای خودش بیشتر مطلع شده و مسیر «بودن» را به مسیر «شدن» در آموزش، پیوسته پیش رو دارد (گندمی، 1396). ناگفته نماند که براساس تقسیمبندی مول، بیلس، لین و جیمسون2 (2005) ورزش به چهار بخش آموزشی، تفریحی، قهرمانی و حرفهای تقسیم میشود و همواره گستردهترین بخش ورزش، ورزش تعلیم و تربیتی است که در اینجا تعلیم و تربیت یا آموزش درس تربیتبدنی مبنای اصلی بحث در مقاله حاضر است و این آموزش درس تربیتبدنی باید توسط معلّم صلاحیتدار و بالنده تربیتبدنی انجام پذیرد تا بتواند در پایینترین سطح آموزشی یعنی دورههای پیشدبستانی تا ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم بهصورت مؤثر و کارا ایفای نقش کند. بنابراین اگر کشورها خواستار اجرای آموزش بهتر تربیتبدنی از طریق معلمان و نظام آموزشوپرورش هستند، باید بر صلاحیتهای حرفهای خاص معلمان تربیتبدنی تمرکز داشته باشند (بِرچی و همکاران، 2013). اما در حال حاضر برنامههای تربیت حرفهای معلمان با یک رویکرد غیرمنعطف و اثباتگرایانه و به شکل تجویزی و با اهداف و محتوای مشخص و در قالب دورههای مقطعی و کوتاهمدت بدون بهرهوری در خور نظام آموزشی بهصورت گسسته و فارغ از کنترل و نظارت مؤثر انجام میگیرد.
این رویکرد باعث از بین بردن نظام ارزشهای معلم، انگیزهها، تمایلات آموزشی مؤثر و از همه مهمتر بینتیجه ماندن و اثرگذار نبودن پیشینه توانمند حرفهای و علمی معلمان خواهد شد، بهطوریکه گفته شده است در ایران ضعفهای زیادی در ملاکها و معیارها و نیز نحوه گزینش و استخدام معلمان وجود دارد (سلیمانپور، 1391). لذا در وضعیت موجود صلاحیتهای حرفهای معلمان تربیتبدنی با وجود شرح وظایف مصوب و نظام ارزشیابی عملکرد در کشور، استانداردهای حرفهای خاصی در حوزههای سنجش شایستگی عملکرد وجود ندارد (احدی، 1394). از طرفی با اینکه وزارت آموزشوپرورش برای استخدام نیروی مورد نیاز خود از آزمونهای استخدامی بسیار سختگیرانه استفاده میکند و دورههای آموزشی پیش از خدمت و ضمنخدمت نیز به گستردگی برای آموزش و بازآموزی معلمان تربیتبدنی برگزار میشود، اما هنوز از نظر صلاحیتهای ضروری معلمان تربیتبدنی کاستیهایی وجود دارد که بسیاری از این کمبودها به بیتوجهی به تخصصگرایی در انجام حرفه مربوط میشود و گاهی افراد غیرورزشی و تحصیلکرده در رشته غیرمرتبط در پست معلمی تربیتبدنی در مدارس انجام وظیفه میکنند که آمادهسازی این افراد برای تدریس موفقیتآمیز تربیتبدنی بسیار سختتر از آموزش معلمان با تحصیلات مرتبط خواهد بود.
بنابراین برای رفع این مسئله باید در کم و کیف برنامههای موجود اصلاح و تعدیل به عمل آورد و آن را با نیازهای روز تطبیق داد. لذا مقاله حاضر برای توسعه بالندگی حرفهای معلمان تربیتبدنی، راهبردهای توانمندساز بهصورت سه راهبرد کلی ارائه داده است که هر راهبرد، خود، در برگیرنده دو راهبرد جزئیتر یا دو وجه عملیاتیتر به این صورت است:
1. راهبرد توانمندسازی تخصصی
با بررسی مقالات مرتبط انجام شده به نظر میرسد که اولین راهبرد برای توسعه بالندگی حرفهای معلمان تربیتبدنی، راهبرد توانمندسازی تخصصی است که مبتنی بر دو وجه مهارت شغلی و دانش شناختی است. برای اثربخشی معلم تربیتبدنی بسیار مهم است که در حیطه تخصصی شغلی سرآمد بوده و شایستگی و صلاحیت لازم را در زمینه مهارت شغلی و سواد شناختی داشته باشد. در این خصوص آنچه میتواند این مهارتها را تحتتأثیر قرار دهد و به شکل صحیح عملیاتی کند، داشتن یک برنامه منسجم کارراهه یا مسیر پیشرفت شغلی از قبل تعیین شده است. یعنی معلم تربیتبدنی اگر خواستار اثربخشی در شغلش باشد، لازمهاش داشتن دیدگاه درست نسبت به درس تربیتبدنی و اطلاع از الزامات ضروری شغلی است که میطلبد نهتنها سوابق و پیشینه مناسب ورزشی، تناسب اندام و ساختار قامتی مطلوب ورزشی و تخصص در ارائه و نمایش شکل صحیح مهارتهای ورزشی رشتههای مختلف داشته باشد، بلکه در حیطه علمی نیز باید دانش شغلی بهروز داشته باشد و به نوعی سواد شناختی بالای خود را با اجرای توانمند مهارتهای ورزشی مورد تأکید درس تربیتبدنی تکمیل کند.
در این راستا لازم است معلم تربیتبدنی در شیوه آموزش در شرایط مختلف آب و هوایی انعطاف داشته باشد و متعاقباً توانایی بهرهوری مناسب از فناوریهای نوین آموزشی را در این شرایط داشته باشد، در آموزش و ارزشیابی درس تربیتبدنی به شرایط متفاوت جسمی، ذهنی، سنی و جنسیتی دانـشآموزان تـوجه داشته بـاشد و تـوجه به تفاوتهای فردی مورد تأکید در سند تحول بنیادین آموزشوپرورش سرلوحه کار او قرار گیرد، بر اصول علمی پیشگیری و درمان آسیبدیدگیهای ورزشی تسلط داشته باشد، دورههای آموزشی کاربردی مقدماتی و ضمن خدمت حضوری و الکترونیکی را به شیوه صحیح و با مطالعه و کسب آگاهی شخصی بگذراند، از دستورالعملها و بخشنامههای ورزشی آگاه باشد، مدارک تحصیلی و مربیگری اثربخش داشته و آنها را ارتقا دهد، تقویم سالیانه و برنامهریزی درست طرح درس روزانه، ماهیانه و سالیانه منظم داشته باشد، انجمنهای ورزشی را تشکیل دهد و با برگزاری مرتب جلسات مربوطه، برنامهریزی صحیحی برای برگزاری المپیاد و مسابقات مختلف و شناخت استعدادهای ورزشی داشته باشد. بدیهی است که همه این عوامل در دو بعد مهارت شغلی و سواد شناختی باعث هویت و شخصیتبخشی به درس تربیتبدنی و نیز بالندگی حرفهای معلم تربیتبدنی میشود.
2. راهبرد توانمندساز حرفهای
براساس تحقیقات انجام گرفته به نظر میرسد که دومین راهبرد برای توسعه بالندگی حرفهای معلمان تربیتبدنی، راهبرد توانمندسازی حرفهای باشد که مبتنی بر دو بعد ویژگیهای شخصیتی و اخلاق حرفهای است. بسیاری از مهارتهای اجتماعی ضروری زندگی اعم از کار گروهی، قانونمداری، تخلیه هیجانات منفی و عقدههای درونی، روحیه شاد و صمیمی، اخلاقمداری و جوانمردی در نتیجه مشارکت در فعالیتهای ورزشی به دست میآیند. بدیهی است که معلم تربیتبدنی نیز در این زمینه رسالت خطیری دارد و میطلبد که خود ابتدا در بعد ویژگیهای شخصیتی نماد یک معلم نمونه و الگوی رفتار و اخلاق فرهنگی باشد تا بتواند اثرگذاری آموزشی بالایی داشته باشد. با توجه به اینکه معلم تربیتبدنی فرصت صمیمیت و ارتباط بیشتری با دانشآموزان در محیط شاد و مفرح بیرون از فضای بسته کلاس در اختیار دارد و به تبع آن قدرت محبوبیت و انگیزهبخشی بالای خود را در راستای شکلدهی جنبههای مثبت رفتاری دانشآموزان بهکار گیرد و از صمیمیت بیش از حد که مدیریت و قدرت کلاسداری مؤثر را از معلم میگیرد، پرهیز کند. همچنین باید در جلسات اول که مهمترین جلسات است، وظایف، قوانین و چارچوبهای درسی و اخلاقی را مشخص و بر انجام این قوانین پافشاری کند. ویژگیهای شخصیتی دیگر معلم تربیتبدنی مانند روحیه برونگرا و ارتباطات موفق، نظم و انضباط شخصی و کاری، رعایت عفت کلام، ثبات رفتاری و پیشبینیپذیری اخلاقی، احترام به محیط زیست و تأکید بر توسعه پایدار در محیط آموزشی (نظافت شخص و محیط آموزشی) و آراستگی ظاهری و پوشش مناسب محیط فرهنگی توسط معلم تربیتبدنی در شکلدهی الگوهای درست اخلاقی دانشآموزان نیز، بسیار تأثیرگذار است.
از طرف دیگر در بعد اخلاق حرفهای، نیاز است که معلم تربیتبدنی ابتدا اطلاع کاملی از شرح وظایف و بخشنامههای ورزشی و انجام صحیح آنها داشته باشد و در کنار این رسالت، باور قلبی به حرفه، اشتیاق وافر به یادگیری و دانشاندوزی در جنبههای مختلف علوم ورزشی داشته باشد و بهعلاوه از اشتیاق بالایی به یاددهی همان مطالب ورزشی که یاد گرفته است همراه با اخلاق و امـانتداری در مسائـل آموزشی و پژوهشـی و در نظر گرفتن مصلحت سازمانی و پرهیز از اعمال سلیقههای شخصی برخوردار باشد، چرا که طبق روایات دینی «زکات علم در نشر صحیح آن است.» همچنین به دلیل فرسودگی جسمی زیادی که معلم تربیتبدنی در طول دوران خدمت خود به علت ماهیت شغلی خود تجربه میکند، کسب، حفظ، ارتقا و تداوم انگیزه، تعهد کاری و اشتیاق شغلی میتواند در بالندگی حرفهای بسیار حیاتی باشد. از موارد مهم دیگر اخلاق حرفهای میتوان به توانایی بهرهگیری خلاقانه از ظرفیتها و امکانات ورزشی موجود اشاره کرد، زیرا در تمام مدارس امکانات و تجهیزات استاندارد و بهروز وجود ندارد و سطح متفاوت امکانات ورزشی مدارس، هنر معلم تربیتبدنی را درخصوص خلاقیت استفاده از آنها بیشتر نمایان میسازد. بهطور کلی به نظر میرسد که در بعد اخلاق حرفهای، فرم خودارزیابی میتواند در بالندگی حرفهای معلمان تربیتبدنی بسیار تأثیرگذار باشد، زیرا با این خودارزیابی، رقابت با خود جای رقابت با دیگران را خواهد گرفت و معلم تربیتبدنی بهطور ناخودآگاه و مستمر در حال سپری کردن چالش موفقیت روزافزون شخصی و شغلی خواهد بود و در نهایت باعث رشد عزت نفس و اعتمادبهنفس وی خواهد شد.
3. راهبرد توانمندساز عمومی
طبق تحقیقات انجام گرفته آخرین راهبرد برای توسعه بالندگی حرفهای معلمان تربیتبدنی، راهبرد توانمندسازی عمومی است که مبتنی بر ابعاد جانبی است و جنبه عمومی و محیطی دارد و شامل دو بعد مسائل حقوقی ـ قانونی و شرایط محیط یادگیری است. حسب شرایط خاص کلاس درس تربیتبدنی، مانند آموزش فعالیتهای جسمانی و بدنی، نیاز به وسایل و تجهیزات زیاد در این درس، زیاد و غیراستاندارد بودن تعداد دانشآموزان در کلاس (در بیشتر مدارس با وجود استاندارد 15 نفر دانشآموز در هر کلاس معمولاً آمار موجود بیشتر از دو برابر این استاندارد است)، عدم علاقهمندی یک سری از دانشآموزان به آموزشپذیری در رشتههای مصوب و تجویزی براساس کتاب درسی و نهایتاً امکان فرار از مدرسه در ساعات درس تربیتبدنی، بسیار ضروری است که معلم تربیتبدنی از مسائل حقوقی و قانونی و چارچوب قانونی بخشنامه و دستورالعملهای ورزشی در این زمینه اطلاعات موثق و کافی داشته و از مسئولیتهای فردی، شغلی و اجتماعی در این مورد مطلع باشد. در این موارد معلم تربیتبدنی در اوایل شروع به کار، باید فرم گواهی سلامت کلیه دانشآموزان را بررسی و از وضعیت سلامت جسمانی و روانی آنها اطلاعات درستی کسب کند، چرا که اگر به دلیل سهلانگاری معلم تربیتبدنی در این مورد و فشار تمرینات و فعالیت ورزشی مشکل خاصی برای دانشآموزان با شرایط خاص جسمانی و ذهنی پیش آید، عواقب قانونی جبرانناپذیری گریبانگیر وی خواهد شد.
بر همین منوال، هنگام آموزش درس تربیتبدنی، بررسی و مکتوب کردن، ارجاع مستندات و نکات مورد نیاز جهت تأمین ایمنی محیط ورزش، وسایل و تجهیزات ورزشی مستقیماً بر عهده معلم تربیتبدنی است که اگر در این خصوص قصوری صورت پذیرد، باز مسئولیت قانونی و عواقب بیتوجهی در این زمینه بر عهده معلم تربیتبدنی خواهد بود. کنترل حضور و غیاب کلاس مخصوصاً در آخر زنگها و بهطور ویژه آخر زنگهای ورزش نیز بسیار ضروری است. زیرا گاهی دیده شده است که دانشآموزان در زنگ ورزش از مدرسه فرار میکنند و اگر در ساعات کلاسی درس تربیتبدنی برای دانشآموزی که در کلاس حاضر بوده اما در حین کلاس مخصوصاً قبل از زنگ آخر از مدرسه فرار کرده اتفاقی بیفتد، مسئولیت مستقیم عواقب قانونی بر عهده معلم تربیتبدنی خواهد بود.
یکی از مسائل حقوقی دیگر که به حقوق درس تربیتبدنی برمیگردد، این است که گاهی در مدارس دیدگاه صحیحی نسبت به ضرورت درس تربیتبدنی وجود ندارد و بعضی از معلمان از ساعات درس تربیتبدنی بهعنوان ساعات تدریس دروس غیرمرتبط خود به شکل جبرانی یا اضافی استفاده میکنند. به هیچ عنوان نباید اجازه داد این مسئله اتفاق بیفتد و در اینجا نقش تعهد شغلی و دفاع از حقوق و ماهیت درس تربیتبدنی توسط معلم بسیار تعیینکننده است.
مسئله حقوقی دیگر به احترام و حفظ اسرار سازمانی و اسرار شخصی دانشآموزان توسط معلمان برمیگردد. طبیعتاً به دلیل ارتباط نزدیک و صمیمیت معلم تربیتبدنی با شاگردان، بسیاری از مسائل شخصی دانشآموزان مانند بیماری، مشکلات جسمانی و روانی در دسترس معلم تربیتبدنی است و عدم درز این اسرار بین سایر دانشآموزان و متعاقباً عدم سوءاستفاده آنها از این مشکلات جسمانی و روانی بر عهده معم تربیتبدنی خواهد بود. این مطلب درخصوص اسرار سازمانی اداره آموزشوپرورش و مدارس محل خدمت توسط معلم تربیتبدنی نیز امری غیرقابل انکار است.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که بسیاری از معلمان تربیتبدنی همزمان به دانشآموزان اجازه فعالت در چند رشته مختلف مانند فوتبال، والیبال، تنیس روی میز، شطرنج و ... را میدهند که اگر اتفاقی برای هر یک از دانشآموزان بیفتد از لحاظ قانونی معلم تربیتبدنی مسئولیت تام دارد، زیرا تمامی دانشآموزان براساس کتب درسی موجود مهارت خاصی را حسب مقطع تحصیلی خود آموزش میبینند و اجرای آموزش همزمان چندین رشته از لحاظ علمی و عملی و حقوقی سندیت ندارد و فعالیت همزمان در چند رشته توسط دانشآموزان امکانِ در میدان دید معلم بودن و نظارت همزمان بر فعالیت کلیه دانشآموزان را غیرممکن میسازد. بهطور کلی معلم تربیتبدنی برای مسائل حقوقی و قانونی و انجام درست مسئولیتها و حفظ اسرار و حریمهای شخصی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و سازمانی ارزش قائل شود و در این راستا بهصورت حرفهای عمل کند.
در بعد دیگرِ راهبرد عمومی، در نظر گرفتن شرایط محیط یادگیری و اطلاع از تأثیر جنبههای مهم این مورد، مانند حمایت همهجانبه کارشناسان تربیتبدنی حوزه ستادی یا نواحی، مدیران، معاونان و کادر اجرایی مدرسه، اطلاع از فرهنگ، دیدگاه و نگرش مردم محل خدمت به درس ورزش، توجه به ظرفیت زیرساختها، تجهیزات و فضاهای ورزشی مدرسه و شناخت جایگاه واقعی و اهمیت درس تربیتبدنی در ذهن دانشآموزان بسیار مهم و حیاتی است، زیرا اگر این مسائل شکل حمایتی و برانگیزاننده نداشته باشند، خود را در قالب نقاط ضعف داخلی و تهدیدهای محیطی نشان میدهند و میتوانند انگیزه کاری معلمان تربیتبدنی را به شدت تحتتأثیر قرار دهند و به نوعی وی را دلسرد کنند و مانع بالندگی حرفهای او شوند. لذا لازم است که معلم تربیتبدنی بهطور مشخص این شرایط محیطی تأثیرگذار را خوب بشناسد و این عوامل را به سمت و سوی برانگیزانندگی تا حد ممکن سوق دهد و در پی فراهم کردن یک محیط غنی درس تربیتبدنی برآید. از جمله مواردی که میتواند در این زمینه گرهگشا باشد و بسترسازی مناسبی ایجاد کند، وحدت رویه کاری، همکلامی و همدلی معلمان تربیتبدنی در مدارس، بهـرهگـیـری از ظـرفیتها و قابلیتهای محیط مجازی و رسانه، تعامل و ارتباط تنگاتنگ و مستمر خانوادهها با معلم تربیتبدنی و نهایتاً برقراری محیط یادگیرنده برای بسترسازی زمینه یادگیری درس تربیتبدنی است که با همدلی و انسجام تیمی معلمان تربیتبدنی و یکصدا بودن و یکدل بودن آنها راه و مسیر بالندگی حرفهای و رسیدن به اهدف مشخص درس تربیتبدنی در حیطههای عاطفی، شناختی و مهارتی توسط این راهبرد، عملی خواهد شد.
پینو شتها
1. Guskey
2. Mull, Bayless, Lynn, Jamieson
منابع
1. احـدی، بهزاد و سیدعـامری، میرحسن (1394). «معیارهای حرفهای معلمان تربیتبدنی (مطالعه موردی: شهر ارومیه)». مطالعات مدیریت ورزشی، شماره 33، صص 146 ـ 129.
2. دیبایی صابر، محسن؛ عباسی، عفت؛ فتحی، واجارگاه، کوروش و صفایی موحد، سعید (1395). «تبییــن مؤلفههـای شایستگــی حرفهای معلمان و تحلیل جایگاه آن در اسناد بالادستی آموزشوپـرورش ایران.» دوفصلنـامه پژوهـشهای آموزش و یادگیری، دوره 13، شماره 2، پیاپی 24.
3. سلیمانپور عمران، محبوبه (1391). «مطالعه تطبیقی شرایط پذیرش معلم در ایران، ژاپن، آلمان و آموزش انگلستان». کنفرانس ملی معلمان با چشمانداز 1404 (ایران)، بابل، ص 2.
4. گندمی، فهیمه؛ مهرمحمدی، محمود؛ سجادی، مهدی و طلایی، ابراهیم (1396). «تبیین بالندگی حرفهای معلمان». فصلنامه مطالعات درسی ایران، سال یازدهم، شماره 44، صص 48 ـ 27.
5. Bertschy, F, Kunzli, C, Lehmann, M. (2013). "Teachers' Competencies for the Implementation of Educational Offers in Field of Education for Sustainable Development". Sustainability, 5(12), 5067-5080.
6. Guskey, T. R. (2000). "Evaluating professional development: Thousand Oaks." CA: Corwin Press.