مقدمــه
وقتی اولین‌بار خبر تعطیلی مدارس در زمستان سال گذشته اعلام شد، اکثر دانش‌آموزان خوش‌حال بودند. اما نمی‌دانستند این «تعطیلی» با هر چیزی که پیش از این تعطیلی برایش شادی کرده بودند، فرق دارد. حالا بعد از ماه‌ها خانه‌نشینی، این «همه‌گیری جهانی» (پاندمی) دیگر برای آن‌ها یک اتفاق نیست، بلکه بخش ماندگاری از تجربه زندگی‌شان است.
با تداوم این جریان، نحوه آموزش و فرایند یاددهی- یادگیری وارد مرحله جدیدی شد که به فضای مجازی متکی است. علاوه بر آن، با توجه به تغییرات سریعی که در محیط پیرامون در حال شکل‌گیری است، آموزش مجازی به صورت یک نیاز اساسی مطرح شده است. ﺑﻪ گونه‌ای ﻛﻪ شیوه‌های ﺳﻨﺘﻲ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺭﺍ ﺩﺳﺘﺨﻮﺵ ﺗﻐﻴﻴﺮ کرده است ﻭ ﺩﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎﺯﻱ ﺑﻪ ﺣﻀﻮﺭ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺩﺭ کلاﺱ ﺩﺭﺱ نیست [گلاسر، 1394: 42].
اصطلاح «یادگیری الکترونیکی» برای اولین بار توسط کراس وضع شد. این اصطلاح به انواع آموزش‌هایی اشاره دارد که از فناوری‌های اینترنت و اینترانت برای یادگیری استفاده می‌کنند [صلواتی، ۱۳۹۷: ۲]. دانش‌آموزان امروز در دنیایی بزرگ می‌شوند که از نظر فناوری با زمان تحصیل والدین و اجدادشان بسیار متفاوت است. برای آنکه آنان آماده زندگی آینده شوند، فناوری باید جزء جدایی‌ناپذیر از کلاس و مدرسه باشد [سانتراک، 1394: 464].
با توجه به ظرفت های موجود در بستر فضای مجازی، نگاه متولیان آموزش در این شرایط به امر یادگیری تحت وب - یادگیری الکترونیکی ـ است. در این شرایط نحوه مواجه‌شدن آموزش‌و‌پرورش با فرصت‌ها، چالش‌های حاصل از توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، و برنامه‌ریزی دقیق و اصولی برای بهره‌برداری از آن بسیار مهم است. به ویژه، با توجه به تأثیرگذاری این فناوری‌ها بر شیوه‌های یاددهی ـ یادگیری و تغییر نقش معلمان، ضروری است که زمینه‌هایی فراهم شود تا هم وزارت آموزش‌و‌پرورش بضاعت موجود در جامعه معلمان را شناسایی کند، و هم معلمان به شناسایی و ارتقای مهارت‌های خود در زمینه‌های کاربرد فناوری‌های نوین، نظیر «فناوری اطلاعات و ارتباطات» و «فناوری اطلاعات» بپردازند؛ چرا که فناوری‌های ارتباطی در چرخه یادگیری نقش مهمی ایفا می‌کنند.
آینده را لمس می‌کنم، پس تدریس می‌کنم!
کیفیت کار معلم به‌عنوان یکی از عناصر اساسی برنامه درسی، در اثربخشی آموزش و تسهیل یادگیری فراگیرندگان نقش مؤثری دارد. معلمان به‌عنوان یکی از اجزای اصلی مدرسه باید بتوانند مفاهیم را تفهیم کنند و از تحولات اجتماعی و تغییرات آینده درک عمیقی داشته باشند. بنابراین باید به طور مداوم به دنبال روزآمدسازی دانش و مهارت‌هایشان باشند و توسعه حرفه‌ای خود را بهبود بخشند [خداویسی، ۱۳۹۷: ۱۱۱]. در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺠﺎزی، نقش معلم از جنبه‌های متفاوت ﺑﺎ نقش ﻣﻌﻠﻢ ﺣﻀﻮری تفاوت دارد. او در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺠﺎزی ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎی اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ، ارﺗﺒﺎﻃﯽ، ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ و ﭼﻨﺪﺣﺴﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮنی دﺳﺘﺮﺳﯽ دارد و ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ می‌تواند ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن را در ﺳﺎﺧﺖ ﻓﻌﺎل داﻧﺶ ﺧﻮد ﻣﺸﺎرﮐﺖ دﻫﺪ. توسعه اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻣﺠﺎزی را در ﻣﺮاﺣﻞ ﻃﺮاﺣﯽ و اﺟﺮای برنامه درسی ترغیب می‌کنند، اﺻﻮل «روﯾﮑﺮد ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه‌محور»، ﻧﻈﯿﺮ «ﻣﻮﻗﻌﯿﺖمدار بودن ﯾﺎدﮔﯿﺮی»، «ﻓﻌﺎل‌بودن ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه در فراﯾﻨﺪ ﯾﺎدﮔﯿﺮی»،«اجتماع‌محوربودن ﯾﺎدﮔﯿﺮی» و «ﺗﻼش ﻓﮑﻮراﻧﻪ در فراﯾﻨﺪ ﯾﺎدﮔﯿﺮی» را به کار گیرند. معلمان یک جامعه تحت وب می‌توانند در تعامل با معلمان پژوهشـگر دیگر در گفت‌وگوهای روزمره، به منابع اینترنتی مناسب دست یابند و ســؤال‌هایی برای سایر معلمان پژوهشگر طرح کنند [حسین‌پور، 1396: ۱۲].
درس مطالعات اجتماعی براساس برنامه درسی ملی
حوزه تربیت و یادگیری علوم انسانی و مطالعات اجتماعی به مطالعه کنش‌ها و تعاملات انسانی و توانایی ایجاد رابطه مثبت و سازنده با «خلق» حول محور «رابطه با خدا» و درک موقعیت و فراموقعیت فرد و جامعه می‌پردازد؛ و در پی تقویت و پرورش کنش‌های مطلوب و متناسب با نظام معیار اسلامی است. آموزش‌های این حوزه برخاسته از فرهنگ و تاریخ جامعه، در خدمت هویت تاریخی و فرهنگی آن است و بسترهای لازم برای تحقق عدالت و پیشرفت را فراهم می‌آورد. دانش‌آموزان باید بتوانند ویژگی‌های تمدن و فرهنگ ایرانی اسلامی و تأثیر آن را بر توسعه جامعه بشری درک کنند و نقش خود را در جهان امروز برای حفظ و ارتقای موقعیت و جایگاه ایران بین کشورهای منطقه و در سطح جهان بشناسند [برنامه درسی ملی، 1391].
اهداف درس مطالعات اجتماعی در دوره اول متوسطه
به‌طور کلی درس مطالعات اجتماعی دارای سه مقوله مشخص شناخت و علم، اخلاق، و شایستگی است که در هر مقوله مضامین مرتبط به کار گرفته شده‌اند و انتظار می‌رود دانش‌آموزان در پایان این دوره بتوانند:
الف) در قلمرو شناخت و علم: علل و عوامل دخیل در دگرگونی‌ها و تغییرات منابع، مکان‌ها، فعالیت‌های اقتصادی و نظام‌های اجتماعی طی زمان را درک کنند.
مفاهیم: زمان، تداوم و تغییر، نظام اجتماعی، فضا و مکان، فرهنگ، هویت، منابع و فعالیت‌های اقتصادی.
ب) در قلمرو اخلاق: به کشور ایران و پیشرفت و آبادانی آن، میراث فرهنگی، نظام جمهوری اسلامی، و فرهنگ و هویت اسلامی ـ ایرانی خود احساس تعلق و افتخار کنند.
مفاهیم: میهن‌دوستی، مسئولیت‌پذیری، حق‌طلبی و تعاون.
ج) در قلمرو شایستگی: توانایی بررسی و کندوکاو در موضوع‌های محیطی و اجتماعی و مراحل مختلف آن (شامل طرح سؤال‌های روشن، شناسایی منابع اطلاعات، تفسیر و تجزیه و تحلیل مدارک و شواهد، جمع‌آوری داده‌ها و ...) را به دست آورند.
مفاهیم: بررسی و کاوش، خلاقیت، مشارکت، برقراری ارتباط، واکنش شخصی و اظهار نظر.
علوم اجتماعی مجازی؛ درسی تمام‌ساحتی
در این‌باره می‌توان از منطبق‌سازی جریان تدریس تجربه‌شده درس مطالعات اجتماعی متوسطه اول بر اساس راهکارهای فضای مجازی در سند تحول بنیادین سخن گفت:
۱
٭ اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮﻓﯿﺖ برنامه‌های درﺳﯽ، ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻣﻮزﺷﯽ، و شبکه ﻣﻠﯽ اﻃﻼﻋﺎت و ارﺗﺒﺎﻃﺎت برای تقویت ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺑﺎور ﺑﻪ ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﯽ (حیطه خدامحوری / ساحت عبادی- اعتقادی).
٭ استناد به آیات مبارکه قرآن کریم هنگام تدریس، همراه با صوت و تصویر و استفاده از محتوای فیلم مرتبط.
٭ ایجاد حس قدردانی و شکرگزاری نسبت به خداوند رحمان با انجام تکالیف عملکردی.
2
٭ اﯾﺠﺎد شبکه متنوعی از محیط‌های ﯾﺎدﮔﯿﺮی، ﻣﺎﻧﻨﺪ موزه‌ها، کتابخانه‌ها، آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه‌ها و کارگاه‌ها، و عینی‌ترکردن ﻣﺤﺘﻮای آﻣﻮزﺷﯽ ﮐﺘاب‌های درﺳﯽ ﻣﺪرﺳﻪ (حیطه خلق/ ساحت علمی ـ فناورانه).
٭ معرفی وب‌سایت‌های آموزشی مورد تأیید.
٭ معرفی محیط‌های مجازی متنوع یادگیری (کارگاه‌ها، کتابخانه‌ها و ...).
۳
٭ ﺗﻌﺎﻣﻞ اثربخش ﺑﺎ متخصصان ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮﻓﯿﺖ رسانه‌ها دراین‌باره (حیطه خلق/ ساحت سیاسی- اجتماعی و علمی – فناورانه).
٭ امکان برقراری تماس صوتی و تصویری با مراکز مربوطه.
٭ امکان برگزاری پخش زنده با متخصصان در این مراکز.
4
٭ ارﺗﻘﺎی ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻌﻠﯿﻢوﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ از فناوری‌های ﻧﻮﯾﻦ (حیطه خود و خلق / ساحت علمی - فناورانه).
٭ استفاده از انواع برنامه‌های کاربردی هوشمند در هنگام تدریس.
5
٭ تقویت استعدادهای دانش‌آموزی در راستای تولید انواع محتواهای درسی و ساخت وسایل کمک‌آموزشی (حیطه خود/ ساحت هنری- زیباشناختی).
٭ تعیین تکالیف عملکردی متنوع در اشکال مختلف (خلاصه‌نویسی درس در قالب‌های گوناگون اینفوگرافی، روش خورشیدی، تکالیف مصور، و ...).
٭ واگذاری تدریس بخش‌هایی از درس به صلاح‌دید دبیر به کمک انواع رسانه‌های آموزشی.
6
٭ اختصاص بخشی از برنامه‌های آموزشی به معرفی حرفه‌ها، هنرها، آیین و رسوم و شرایط اقلیمی و جغرافیایی استان‌ها به ویژه در مناطق روستایی و عشایری، با رعایت استاندارد کیفیت (حیطه خود / ساحت اقتصادی ـ حرفه‌ای و هنری ـ زیباشناختی).
٭ تقویت استعداد دانش‌آموزی با ساخت، تولید و فروش انواع ایده‌ها و هنرهای دانش‌آموزی، و کسب و کار مجازی.
٭ تعیین تکالیف عملکردی در جهت شناسایی فرصت‌ها و هنرهای خانوادگی، بومی و منطقه‌ای دانش‌آموزان.
٭ برگزاری نمایشگاه و بازارچه‌های مجازی از دست‌سازه‌های دانش‌آموزان.
٭ ﺗﺪوﯾﻦ اﺻﻮل راﻫﻨﻤﺎ و پودمان‌های آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و هم‌سویی آن‌ها ﺑﺎ ﻫﻢ و ﺑﺎ اﻫﺪاف ﻧﻈﺎم ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ رﺳﻤﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ (حیطه خود و خلقت / ساحت زیستی- بدنی).
٭ برگزاری دوره‌های مجازی آموزشی سلامت و بهداشت روان و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی.
٭ گرامیداشت رویدادهای تقویمی (هفته نجوم / روز درخت‌کاری / روز هوای پاک) با انجام تکالیف عملکردی محیط زیستی.
پیشنهادها
در سطح خرد: عناصر درون مدرسه‌ای
● برگزاری انواع دوره‌ها و کارگاه‌های مجازی به منظور بهبود سواد رسانه‌ای برای همکاران و دانش‌آموزان؛
● معرفی برنامه‌ها و نرم‌افزارهای کاربردی و مکمل به منظور تسهیل عملکرد در فضای مجازی؛
● تشکیل گروه‌های هم‌درس دانش‌آموزی در شبکه شاد (یادگیری گروهی)؛
● کاربست توانایی‌های دانش‌آموزان مستعد در حوزه وب و رایانه؛
● تقدیر از فعالیت‌های قابل ملاحظه دانش‌آموزان و تشویق آنان.
درسطح خرد: عناصر برون‌مدرسه‌ای
● حفظ ارتباط مستمر با والدین دانش‌آموزان در گروه‌های تعاملی توسط مدیر و دبیران مدرسه؛
● بررسی و رصد جریان یاددهی- یادگیری و تقویت نقاط قوت و اصلاح نقاط ضعف توسط مدیر و کادر اجرایی و فراهم‌آوردن زمینه تعامل سایر دبیران هم‌رشته تحت هماهنگی سرگروه‌های هر درس.
در سطح میانه: حوزه‌های ستادی
● نظارت بر تطبیق‌سازی انواع محتوا با ساحت‌های سند تحول؛
● استفاده و به‌کارگیری دبیران توانمند حوزه وب و مهارت‌های الکترونیکی در جهت آموزش‌های مدون؛
● توجه به فعالیت‌های مجازی صورت‌گرفته در شبکه شاد و معرفی و تقدیر از فعالیت‌های مجازی برتر؛
● اشتراک‌گذاری محتواها و آموزش‌های برتر در سایر گروه‌ها؛
● بایگانی و تدوین محتواهای برتر آموزشی به‌منظور تسهیل دسترسی دیگر مخاطبان در سال‌های آتی.
منابع
1. آتش‌افروز، محمد و همکاران (1397). «بررسی جایگاه فضای مجازی در سند تحول بنیادین در آموزش‌و‌پرورش». نهمین همایش انجمن فلسفه تعلیم‌و‌تربیت ایران. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
2. صالحی مبارکه، زهرا و همکاران (1397). «بررسی آموزش الکترونیک و تأثیر آن در یادگیری». مجله نخبگان علوم مهندسی. شماره12.
3. صلواتی، پرستو و همکاران (1399). تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی دوره اول دبیرستان براساس شاخص‌های محتوایی برنامه درسی ملی». مجله پژوهش برنامه درسی. دوره دوم. شماره 64.
4. خداویسی، سارا و همکاران (1397). توسعه حرفه‌ای معلمان با استفاده از فضای مجازی: مطالعه پدیدارشناسانه معلمان شهر همدان». مجله علمی - فناوری آموزش. شماره1.
5. سراجی، فرهاد (۱۳۹۱). معلم مجازی. دانشنامه برنامه درسی.
6. سند برنامه درسی ملی (1391). شورای عالی آموزش‌و‌پرورش. تهران.
7. سند تحول بنیادین آموزش‌و‌پرورش(1390). شورای عالی آموزش‌و‌پرورش و دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی. تهران.
8. صفرزایی، حمیده و حیدرزادگان (1397). «بازتعریف فضای مجازی براساس سند تحول بنیادین در نظام آموزش‌و‌پرورش». نهمین همایش انجمن فلسفه تعلیم‌و‌تربیت ایران. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
9. کیا؛ علی‌اصغر (1388). «ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻣﺠﺎﺯﻱ (ﺍﻟﻜﺘﺮﻭﻧﻴک)».کتاب ماه علوم اجتماعی. شماره 24.
10. گلاسر، ویلیام (1395). مدارس بدون شکست.ترجمه ساده حمزه. انتشارات رشد. تهران. چاپ سوم.
11. علیزاده واجاری،عارفه و همکاران (1395). «قابلیت‌های بستر مجازی برای تربیت معلم و توسعه حرفه‌ای معلمان». همایش ملی تربیت معلم. دانشگاه فرهنگیان. اصفهان.
12. عزیزی‌نژاد، بهاره و همکاران (1397). مقایسه تأثیر آموزش مبتنی بر فاوا با آموزش سنتی بر اشتیاق تحصیلی دانش‌آموزان. مجله علمی-پژوهشی فناوری آموزش. شماره 2.
13. Garcíaa,CO.(2016). Project-based learning in virtual groups - collaboration and learning outcomes in a virtual training course for teachers. Procedia - Social and Behavioral Sciences 228 .100 – 105
14. Shernoff ,E. Schalscha, K.”et”.(2020) Evaluating the usability and instructional design quality of Interactive Virtual Training for Teachers (IVT‑T). Association for Educational Communications and Technology.springer.1-28
http://m.tarjomaan.com/neveshtar/9931/