بخش اول: نمایش خلاق چیست؟
نمایش خلاق یک روند علمی و گروهی کار با کودک است که در آن مربی، با تشخیص توانایی‌ها و نیازهای کودکان و با کمک خودشان، مفهومی را در قالب نمایش به‌صورت غیرمستقیم آموزش می‌دهد (گروه پیش‌دبستانی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی، 1388). نمایش خلاق ترکیبی از تئاتر و تعلیم‌وتربیت است. توانایی‌های بالقوه انسان را به فعل در می‌آورد. تفکر در آن هم شهودی و هم منطقی است و تعلیم‌وتربیتی همراه با سرگرمی و مشارکت است (آقاعباسی، 1384). تأثیر سازنده نمایش خلاق به حدی است که امروزه از آن به‌عنوان یکی از ابزارهای تربیتی بسیار مؤثر در تعلیم‌وتربیت معاصر یاد می‌شود (قاسم‌تبار،1391).
از این‌رو، نوع محتوای آموزشی باید به‌دقت تعیین و به کمک مربیان مجرب و براساس اصول صحیح آموزشی به کودکان آموزش داده شود تا نتیجه مطلوب حاصل و ذهن خلاق کودک شکوفا شود. به این منظور، آموزش فعالیت‌های خلاق در رشته‌های هنری، از جمله نقاشی، حجم سازی و موسیقی، به‌ویژه بازی‌های نمایشی، باعث شکوفایی و رشد ذهنی کودک می‌شود (فیض شیخ‌الاسلام، 1385).
نمایش خلاق مهم‌ترین نمایش جهان است و سایر نمایش‌های دیگر از آن کمک می‌گیرند. در نمایش خلاق، فرایند کار، نتیجه و محصول کار است. در واقع محصولی وجود ندارد. طبق قرارداد، در این نمایش، هیچ شخص، بازی، تمرین برای اجرا، متن، حفظ کردن نقش، وسیله صحنه، لباس، صحنه‌آرایی و گریمی وجود ندارد. هرچند از برخی از این عناصر هم می‌توان استفاده کرد، اما آن‌چنان که پیداست، عمده نیست (آقاعباسی،1384). در نمایش خلاق، ساخت یک قصه یا نمایش در سطح حرفه‌ای و مطلوب هدف نیست، بلکه کیفیت مسیری که کودک به همراه مربی طی می‌کند و مشارکت او در تمام مراحل مورد نظر است (گروه پیش‌دبستانی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی،1388).
در کتاب «پرورش خلاقیت به کمک بازی‌های وانمودی»، ترجمه دکتر حمید علیزاده و علیرضا روحی می‌خوانیم: بازی‌های وانمود‌سازی (که اساس و پایه نمایش خلاق هستند) در این ابعاد تأثیرگذاری دارند: بهتر شدن خلق‌وخو، خودآگاهی، مهارت تصور، مهارت‌های کلامی، آگاهی از احساسات و هیجانات، یادگیری نقش‌ها در موقعیت‌های اجتماعی جدید، انعطاف‌پذیری در موقعیت‌های جدید و خلاقیت.
در مورد هر کدام از این موارد، مقالات و کتاب‌های بسیار نوشته شده‌اند و ما می‌توانیم با انجام فعالیت‌های نمایشی، به همه آن‌ها بپردازیم.
فضای نمایش خلاق
بهترین فضا برای کار نمایش خلاق، اتاقی است بدون هیچ وسیله. در مدرسه‌ها می‌توان از نمازخانه، سالن یا کلاس‌های بزرگ برای این منظور استفاده کرد یا بخش‌هایی از کار را در کلاس درس به اجرا درآورد.
بخش دوم: کارگاه نمایش خلاق
یک جلسه نمایش خلاق با کودکان پیش دبستان را که تجربه این‌جانب بوده است، مطالعه فرمایید:
آماده‌سازی
جلسه اول نمایش خلاق بسیار مهم است، زیرا شما باید بتوانید نظر کودکان را جلب کنید و با کمک بازی و جادو، روند نمایش خلاق را جذاب ارائه دهید. به کودکانی که وارد بازی نمی‌شوند زمان دهید و فعالیت‌ها را به‌گونه‌ای پیش ببرید که آن‌ها را کم‌کم وارد بازی کنید. دقت کنید اصراری بر ورود بچه‌ها به بازی نداریم. آن‌ها اگر جدا هم ایستاده باشند، از نظر ذهنی فعال‌اند.
همچنین، بیان سه قانون در جلسه اول اهمیت بسیار دارد:
قانون اول: هر زمان صدای این زنگ (ضربه دو چوب، صدای زنگوله، و ترجیحاً صداهایی که مثل زدن روی میز تکراری نباشد) را شنیدید، همه به مجسمه تبدیل می‌شوید (این قانون برای زمان‌هایی است که کنترل کودکان از دستتان خارج می‌شود).
قانون دوم: اگر کسی به دوستش برخورد کند، یک ستاره جادویی در ذهنش به دوستش اضافه می‌شود. مواظب باشید ستاره‌هایتان کم نشوند؛ مثل جان شما در بازی رایانه‌ای (می‌توانید روش‌های دیگری را برای برخورد نکردن بچه‌ها با هم طراحی کنید).
قانون سوم: اگر کسی دوستش را هل بدهد، روی صندلی می‌نشیند و سه دقیقه با ما بازی نمی‌کند. (این صندلی خاصی نیست، یکی از صندلی‌های کلاس است که روبه‌روی ساعت گذاشته می‌شود. میزان زمان خارج بودن از بازی را هم روی ساعت به کودک نشان می‌دهیم. میزان اقتدار شما و نظم کلاسی‌تان در حرف‌شنوی بچه‌ها نقش تعیین‌کننده دارد).
تمرین‌های دستگرمی
معلم: بچه‌ها، بیایید دست‌هایمان را به هم بدهیم و یک خورشید بزرگ درست کنیم. (برای گرد و منظم ایستادن بچه‌ها در ابتدای کار می‌توانید هر بار به شکلی آن‌ها را منظم کنید، اما به‌جای گرد ایستادن، تصور خلاقی ایجاد کنید. مثلاً شکل خورشید یا دور یک زمین فوتبال را مطرح کنید. بعد از پیشرفت بچه‌ها می‌توانید این فعالیت‌ها را در زمان راه‌رفتن بچه‌ها مطرح کنید). خب، حالا خورشید ما خیلی گرم است، همه گرممان شده (با توضیحات مربی یا معلم، کودکان حرکات نمایشی آن را انجام می‌دهند. حرکات نمایشی بچه‌ها می‌تواند با هم متفاوت باشد، اما اگر در جلسات اول هنوز ذهنیتی از کار ندارند، می‌توانید با حرکاتتان آن‌ها را راهنمایی کنید). حالا خورشید داغ شده است (نوع حرکت هر کودک تغییر می‌کند. آن‌ها می‌توانند فردی یا گروهی تصویرسازی کنند. در بسیاری از حرکات، شدت و اغراق را کم‌کم وارد می‌کنیم). حالا خورشیدمان کوچک‌تر و کم‌کم سرد می‌شود (بچه‌ها حلقه را تنگ‌تر می‌کنند) و تبدیل به ماه می‌شود. شعر «تو که ماه بلند آسمونی» با انجام حرکاتی نمایشی خوانده می‌شود.
تو که ماه بلند آسمونی
منم ستاره می‌شم دورتو می‌گیرم
اگه ستاره بشی دورمو بگیری
منم ابر می‌شم روتو می‌گیرم
اگه ابر بشی رومو بگیری
منم بارون می‌شم چیک‌چیک می‌بارم
اگه بارون بشی چیک‌چیک بباری
منم سبزه می‌شم سر در میارم
تو که سبزه می‌شی سر در میاری
منم گل می‌شم و پهلوت می‌شینم
تو که گل می‌شی و پهلوم می‌شینی
منم بلبل می‌شم چه‌چه می‌خونم
روشی دیگر برای دستگرمی: می‌توان کودکان را دعوت به نشستن کرد تا تک‌تک آن‌ها در جلوی دوستانشان نمایش بی‌کلام انجام دهند و یا فعالیت‌هایی گروهی ترتیب داد و همه در حال حرکت باشند:
بچه‌های گل حالا فکر می‌کنیم که همه خوابند و ما می‌خوایم آرام راه برویم، (بعد از چند ثانیه راه رفتن) هر دو نفری که به هم رسیدن بدون صدا و به نوبت هر کدام کاری انجام داده و به هم نگاه کرده و حدس می‌زنند که دوستشان چه کاری انجام داده؟
مثل باقی مراحل مربی هم در حال فعالیت هست و همان فعالیت را با بچه‌ها انجام می‌دهد. در انتها این مرحله را به مرحله بعد پیوند می‌دهید مثلاً می‌توانید کم‌کم به سمت منطقه جدایی که جلوی دید همه بچه‌ها باشد، رفته شروع به حرکت کنید بچه‌ها باید حدس بزنند که شما دارید از کوه بالا می‌روید و بعد از حدس آن‌ها وارد مرحله بعد می‌شویم.
نکته: پیشنهاد من این است که یک یا دو ماه اول تنها روی نظم‌دهی کلاس تمرکز کنید و مرحله دستگرمی را به روش‌های گوناگون و با موقعیت‌سازی‌های کوتاه تمرین کنید. مثلاً بیان موقعیت آب کشیدن از چاه، فوتبال با یک توپ فرضی، بستنی خوردن و گم‌شدن در خیابان را انجام دهید.
درواقع دو مرحله اول مهم‌ترین مراحل هستند. براساس نوآموز بودن و سن بچه‌ها، هر کلاس می‌تواند زمان متفاوتی داشته باشد.
بداهه‌سازی
تصویر کوهستان را به کودکان نشان می‌دهید: بچه‌ها بیایید امروز برویم اینجا. باید چه لباسی بپوشیم: کفش، جوراب، کوله‌پشتی و کاپشن. خب بیاید این‌ها را بپوشیم. (روی نوع پوشیدن و جزئیات آن تمرکز کنید. اگر کودکانتان نمی‌دانند چطور کوله‌پشتی را روی کولشان بیندازند، در تمرینات دستگرمی و پانتومیم، ابتدا به کمک یک کوله واقعی و بعد با جلب توجه آن‌ها به جزئیات، آنان را در این‌باره یاری کنید.)
خب، حرکت می‌کنیم. مواظب باشید اینجا سنگ‌ها کمی لق شده‌اند. دست دوستت را بگیر نیفتد! وای من یک عقاب می‌بینم! (هرچه فضاسازی شما بهتر باشد، احتمال اینکه شما سکوت کنید و کودکان کار را ادامه دهند، بیشتر است. دانش‌آموزان خلاق و جسور کلاس در این مرحله بداهه را دست می‌گیرند. مثلاً در یکی از کلاس‌ها یکی از کودکان وانمود کرد از کوه پرت شد).
حالا همه آنچه اتفاق می‌افتد، باید در ادامه این ماجرا باشد. دیگر این شما نیستید که کار را ادامه می‌دهید. آنچه را در ذهن برنامه‌ریزی کرده‌اید، کنار بگذارید و کار را به بچه‌ها واگذار کنید، چون مطمئناً خلاقیت آن‌ها از شما بیشتر است. حالا یک گره ایجاد شده است که همه باید سعی کنند آن را حل کنند. در جلسات اول کمک شما چشمگیر است، اما کم‌کم کودکان می‌آموزند در بداهه باید به دنبال یک گره باشند و بعد آن را حل کنند. مهم این است که شما بتوانید جزئیات را برای آن‌ها بیشتر کنید. البته اگر فضاسازی شما خوب بوده باشد، بچه‌ها مثل خاله‌بازی‌های خود، مدت‌ها بدون خستگی آن را انجام می‌دهند. اما اگر متوجه شدید که دقت انجام کار آن‌ها زیاد است، با اضافه‌کردن جزئیات و فضاسازی‌های دیگر، به آن‌ها کمک کنید. در واقع این مرحله مهم‌ترین و زمان‌گیرترین مرحله است.
نکته: شما در انتهای سال تحصیلی کم‌کم به بازی نقش نزدیک می‌شوید. آن‌قدر مهارت‌های نمایشی کودکانتان پیشرفت داشته است که حال می‌توانند یک داستان را بازی کنند؛ حتی بدون اینکه دیالوگی حفظ کنند، زیرا توانایی بداهه را پیدا کرده‌اند.
بحث گروهی
بهتر است بعد از هر بداهه یا بازی نقش، دوستان همدیگر را نقد کنند. در سنین بالاتر می‌توان از نگارش خلاق استفاده کرد، اما در پیش‌دبستان باید بعد از چندین جلسه، بداهه و بازی نقش را با نیمی از بچه‌ها انجام دهید و از نیمی دیگر بخواهید با دقت به بازی آن‌ها نگاه کنند و آن را نقد کنند. از کودکان بپرسید: آیا نقش گربه خوب بازی شد؟ چرا؟ چه کسی می‌تواند این نقش را بهتر اجرا کند؟
آیا بالا رفتن از سنگ‌ها و کوه به‌گونه‌ای بود که شما احساس کنید آن‌ها دارند یک سربالایی را طی می‌کنند؟ چه جاهایی خوب انجام دادند و چه جاهایی خیر؟ آیا شما می‌توانید این موقعیت را بهتر بازی کنید؟
چنانچه این مرحله انجام شود، نه‌تنها ما به فرزندانمان نقد سالم را آموخته‌ایم، بلکه مهارت‌های تفکر آن‌ها را نیز ارتقا داده‌ایم.
منابع
1. یدالله آقاعباسی. نمایش خلاق: قصه‌گویی و تئاترهای کودکان و نوجوانان. دانشگاه شهید باهنرکرمان. قطره. 1387.
2. فائزه فیض شیخ‌الاسلام. مقدمه‌ای بر آموزش خلاقیت نمایشی برای کودکان: الگوها، روش‌ها و نمونه‌ها. مدرسه. تهران. 1386.
3. قاسم‌تبار، سید نبی‌ا...(1391). تأثیر نمایش خلاق بر تحول اجتماعی کودکان پیش‌دبستان. فصلنامه علمی پژوهشی روان‌شناسی تحولی: روان شناسان ایرانی. سال هشتم. شماره 32. تابستان 1391.
4. راهنمای برنامه و فعالیت‌های آموزشی و پرورشی دوره پیش‌دبستانی. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی. گروه پیش‌دبستانی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی. انتشارات مدرسه. 1388.
5. دروتی جی. سینگر؛ جروم آل. سینگر. پرورش خلاقیت به کمک بازی‌های وانمودی. ترجمه دکتر حمید علیزاده و علیرضا روحی. جوانه رشد. 1387.