بطلان تصورات ساده‌انگارانه
سطحی‌ترین فهم از آموزش فناوری این است که کسی گمان کند مقصود از آن، آموختن مهارت‌های معینی به دانش‌آموزان است و لذا آموزش فناوری را کلاً معطوف به آن بداند که بهترین و مؤثرترین راه آموختن مهارت‌های مورد نظر مشخص و به‌کار گرفته شود. اما نگریستن به آموزش فناوری از منظر فلسفی و تفکیک تعریف‌ها، مبانی و رویکردهای آن، فناوری را در گستره‌ای قرار می‌دهد که اولین نتیجه آن بی‌اعتبار‌کردن تصورات ساده‌انگارانه از نوع مذکور است.
مفهوم فناوری و آموزش فناوری
فناوری به هر دانش نظام‌یافته‌ای گفته می‌شود که بر تجربه یا نظریه‌ای عملی مبتنی باشد، توان جامعه را در تولید کالا و خدمات افزایش دهد و در قالب مهارت‌های تولید و سازمان‌ها یا ماشین‌آلات تجسم یابد (هایدگر، 1375). هایدگر معتقد است، در طول تاریخ و در پاسخ به اینکه فناوری چیست، دو تعریف ارائه شده است:
الف) تعریف ابزاری: فناوری ابزاری برای رسیدن به هدف مخصوصی است. در این معنا فناوری به معنای «ابزار و تجهیزات» در نظر گرفته می‌شود.
ب) تعریف انسان‌شناختی: فناوری فعالیتی انسانی است و بنابراین نوعی تدبیر انسان است که برای برآوردن هدف‌های او اندیشیده می‌شود.
هر دو تعریف ابزاری و انسان‌شناختی، نسبت فناوری را با آدمی تعیین می‌کنند؛ یعنی نشان می‌دهند فناوری چه رابطه‌ای با آدمی دارد.
آموزش فناوری که در این نوشتار موردنظر است، بستری علمی - مطالعاتی است که توانایی انسان در شکل‌دهی و تغییر دنیای فیزیکی در راستای تحقق نیازهای انسان از طریق دست‌کاری مواد و ابزار به کمک فن و تکنیک را بالا می‌برد. هدف آموزش فناوری، یاددادن دانش و فنونی است که توسعه سواد فناوری برای یادگیرندگان را از طریق ارتقای فعالیت‌های آزمایشگاهی فراهم می‌کند. لذا آموزش فناوری رویکردی نوآورانه است که یادگیرندگان را در متن نیازها درگیر می‌کند.
باقری (1390) معتقد است: رویکرد مناسب در فلسفه فناوری آن است که به فناوری مانند پدیده‌ای طبیعی، فرهنگی و چندارزشی نگریسته شود. فناوری پدیده‌ای است که در عین طبیعی‌بودن، خصیصه فرهنگی نیز دارد و در بعد فرهنگی خود تحت تأثیر ارزش واحدی نیست، بلکه چند ارزشی است. در این رویکرد، بر نکات زیر تأکید می‌شود:
• فناوری ریشه در طبیعت و اندیشه آدمی و نیز فرهنگ اجتماعی دارد.
• فناوری و فرهنگ، دو منطق و هستی‌شناسی منفک و متمایز ندارند، بلکه ارزش‌ها و علاقه‌های بشری، به درجات گوناگون، هر دوی آن‌ها را در بر می‌گیرند.
• تأثیر تخریبی یا سازنده فناوری ناشی از منطق ذاتی در آن نیست، بلکه نتیجه تهی شدن و بارورشدن از خصیصه چند ارزشی خویش است.
• مسئولیت در ارتباط با فناوری، هم در تولید و هم در مصرف مورد نظر است و این امر، بیش از هر چیز، در گرو تأمین خصیصه چندارزشی آن است.
با مبنا قرار دادن این رویکرد از فلسفه فناوری (همچون پدیده‌ای طبیعی، فرهنگی و چندارزشی)، آموزش فناوری باید از ویژگی‌هایی متناسب با آن برخوردار باشد که شامل موارد زیر است:
الف) آموزش فناوری مهارت‌آموزی صـرف نیست:
محدودکردن آموزش فناوری به مهارت‌آموزی نشانگر بدفهمی فناوری است. همچنین، اکتفاکردن به آموزش مهارت‌های عملی صرف نمی‌تواند آسیب‌ها و شکنندگی احتمالی فناوری نسبت به سایر بخش‌های فرهنگی و اجتماعی را کنترل کند.
ب) آموزش فنـاوری مستـلزم فراهم‌آوردن نگرشی جامع نسبت به ماهیـت فناوری اسـت
یکی از لوازم اساسی آموزش فناوری، ایجاد فهم و نگرش درست نسبت به ماهیت فناوری است. تأمین این نگرش برای دانش‌آموزان بخش لازمی از آموزش فناوری است تا به موازات آموختن ذهنیت و رفتار فن‌محور، فهم عمیقی نیز نسبت به فناوری بیابند.
ج) آموزش فناوری مستلزم اطلاعی هر چند عمومی از دانش‌های مرتبط با فناوری است:
آموزش فناوری، علاوه بر آموختن دانش تجربی و فناورانه، مستلزم داشتن اطلاعاتی در زمینه دانش‌های فلسفی، اجتماعی و تاریخی است. لذا تأمین نگرش جامع نسبت به ماهیت فناوری بدون داشتن زمینه‌هایی در دانش‌های دیگر میسر نیست.
د) آمـوزش فناوری بایـد متشکل از اجـزایی بـرای ایجاد گرایش‌های اجتماعی ـ اخلاقی و جهان‌شناختی باشد:
با توجه به ویژگی چندارزشی فناوری، باید از سرکوب و طرد ضمنی یا صریح علاقه‌های اجتماعی، اخلاقی و جهان‌شناختی در برنامه آموزش فناوری پیشگیری کرد. سپس به شکلی هدفمند، ایجاد گرایش‌های اجتماعی، اخلاقی و جهان‌شناختی مورد توجه قرار گیرد. فراهم‌آوردن علاقه‌های اخلاقی و جهان‌شناختی مستلزم آن است که برنامه‌ریزان، دیدگاه غنی و مناسبی را به منزله تأمین‌کننده این علاقه‌ها انتخاب کنند.
هـ) آموزش فناوری مستلزم یافتن توانایی‌هایی برای ارزیابی نتایج بسط فناوری است:
لازمه آموزش فناوری آن است که افراد از توانایی‌های لازم برای ارزیابی نتایج محتمل بسط فناوری برخوردار شوند. تحلیل تاریخی مواردی از فناوری که در گذشته به ظهور رسیده و نتایج سازنده یا مصیبت‌باری به لحاظ اجتماعی داشته‌اند، می‌تواند رهنمودهای الهام‌بخشی را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد.
رویکردهای نسبت فناوری، آموزش فناوری و آموزش به کمک فناوری
1. آموزش فنـاوری به مثـابه موضـوع و واحد درسی مستقل در برنامه‌های درسـی: در این رویکرد دانش‌آموزان ضمن آشنایی با مفاهیم فناوری، شیوه کار با فناوری‌های نوین ارتباطی را یاد می‌گیرند. این رویکرد در کشورهایی نظیر ژاپن، انگلستان، کره جنوبی، هندوستان، مالزی و ... رایج است.
2. آموزش به کمک‌فنـاوری: رویکرد دوم استفاده از فناوری به‌عنوان ابزار آموزش است. یعنی بدون اینکه نظام برنامه‌ریزی درسی و یا آموزش تغییر یابد، با نگاه ابزاری، فناوری برای انتقال مفاهیم آموزشی به‌کار می‌رود. امری که معمولاً در مدرسه‌ها با استفاده از تلویزیون، ویدیو، ویدیو پروژکتور و اورهد متداول و رایج بوده است. در این رویکرد، علاوه‌بر ابزارهای فناوری آموزشی سنتی، از ابزارهای نوین فناوری اطلاعات (همچون رایانه، تبلت، موبایل، اینترنت و ...) نیز بهره گرفته می‌شود (خانگلی‌زاد آری، 1395).
3. تلفیق فنـاوری با سایر درس‌هـا: در این رویکرد فناوری از حاشیه به متن آموزش وارد می‌شود. به عبارت ساده‌تر، برخلاف رویکرد اول که فناوری به‌عنوان یک واحد درسی در کنار سایر برنامه‌ها و عنوان‌های درسی پیش‌بینی شده بود و یا در نگاه دوم که از فناوری به‌عنوان ابزار کمک‌آموزشی برای تسهیل جریان یادگیری در کمک معلم انجام می‌پذیرفت، در این رویکرد، فناوری با نظام برنامه‌ریزی درسی تلفیق می‌شود و تغییر اساسی در مؤلفه‌های اصلی آموزش، یعنی محتوا، روش‌ها و شیوه‌های یادگیری، وظایف معلمان، نقش دانش‌آموزان و ... ایجاد خواهد کرد. مطالعات و تحقیقات نشان می‌دهند که تاکنون این رویکرد (تلفیق) در سه مدل عملیاتی شده است (فتحیان و همکاران، 1391):
مدل اول) رویکرد تلفیقی تعدادی از عنوان‌های درسی با فناوری: در این رویکرد، معلم با طراحی درس در محیط وب و یا حتی با تولید محتوای درس‌ها به‌صورت لوح‌های فشرده آموزشی، می‌کوشد از قابلیت‌های فناوری به قدر کافی بهره بگیرد.
مدل دوم) رویکرد تلفیقی همه برنامه‌های درسی با فناوری اطلاعات: با بهره‌گیری از تلفیق فاوا با کتاب‌ها، محتوای درس‌ها به‌صورت هوشمند ارائه می‌شود. به نحوی که سیستم فناوری به‌صورت اساسی مبنای یاددهی- یادگیری قرار گیرد و با تغییر نقش و موقعیت‌های معلمان و دانش‌آموزان و فرایند یادگیری، معلم خواهد توانست با کشف و شناسایی قابلیت‌های دانش‌آموزان، آنان را در جهت بهره‌مندی کامل از تمام امکانات وب به کمک ابزارهای چندرسانه‌ای هدایت کند.
مـدل سـوم ) مـدرسـه مجـازی: در این رویکرد می‌کوشند با بهره‌گیری کامل از قابلیت‌های فناوری، امکان مجازی‌ساختن همه مؤلفه‌های آموزشی حتی مدرسه فراهم شود. در نتیجه دانش‌آموزان خواهند توانست، بدون حضور مستمر و دائمی در محیط‌های آموزشی، نیازهای تحصیلی و آموزشی خود را برطرف سازند.
جمع‌بندی
از طریق آموزش به کمک فناوری می‌توان هدف‌ها و محتوای متناسب با نیازها و علاقه‌های یادگیرندگان، نیازهای جامعه و زندگی روزمره را تعیین، تدوین و ارائه کرد. همچنین فناوری امکان یادگیری انفرادی، بهره‌گیری از روش‌های فعال تدریس، انواع ارزشیابی‌ها (فردی، گروهی، مدرسه‌ای و ...)، تجزیه و تحلیل سؤال‌ها و نتایج ارزشیابی و مقایسه پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان کلاس، مدرسه و مدرسه‌های متفاوت را به‌صورت علمی فراهم می‌آورد. معلمان می‌توانند به‌منظور بحث در مورد برنامه‌ها و محتواهای درسی، از طریق فاوا با یکدیگر ارتباط بگیرند.
آموزش فناوری از مقاطع شکل‌گیری منش یادگیرندگان، یعنی در مراحل اولیه آموزش به‌صورت موضوع هم‌جوار آغاز می‌شود و برنامه‌های حل مسئله، تفکر و رفتارهای فناورانه در یادگیرنده رشد می‌یابد و تقویت می‌شود. این روال در تمام دوره‌های تحصیلی، در کنار آموزش عمومی ادامه می‌یابد. با توجه به این موضوع که آموزش فناوری در آموزش عمومی ایران به‌صورت ترکیب با موضوع‌هایی همچون علوم، ریاضی، هنر و در دوره‌های بالاتر با هدف حرفه‌آموزی در قالب حرفه و فن و یا نظام کار دانش ارائه می‌شود، پیشنهاد می‌کنیم مسئولان حوزه تعلیم‌وتربیت توجه داشته باشند که دوران آموزش، زمان هزینه‌کردن فرصت‌های یادگیرندگان برای کسب شخصیت متعادل از طریق پرورش مهارت تفکر انتقادی، خلاقیت، کارآفرینی و با رفتار فناورانه است. لذا رفتار فناورانه رویکردی همه‌جانبه و مبتنی بر بهره‌گیری از تمام افکار، تجهیزات و ابزارها به منظور طرح مسئله، حل مسئله و پرورش خلاقیت در عرصه‌های گوناگون است. در پایان می‌توان چنین نتیجه‌گرفت که آموزش رفتار فناورانه باید در درس‌های پایه به‌صورت درهم‌تنیده ادامه یابد و همچنین در درس‌های مجزا هم از دوره‌های تحصیلی آغازین تا پایانی لحاظ شود.
منابع
1. باقری، خسرو (1390). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی(ج2). انتشارات مدرسه. تهران. چاپ پنجم.
2. خانگلی‌زاد آری، سبحان (1395). «بررسی رابطه بین کاربرد فناوری‌های نوین در آموزش و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان: مطالعه موردی پایه چهارم دوره ابتدایی شهرستان چالوس». پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد در رشته آموزش و بهسازی منابع انسانی. مؤسسه آموزش عالی سبز. استاد راهنما: دکتر علی رحمانی فیروزجاه.
3. فتحیان، محمد و حاتم، مهدوی نور (1391). مبانی و مدیریت فناوری اطلاعات. دانشگاه علم و صنعت. تهران.
4. گودرزی، فریده (1385). «بررسی تأثیر آموزش ضمن خدمت فناوری اطلاعات و ارتباطات در مهارت‌های شغلی معلمان مقطع متوسطه استان لرستان». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده روان‌شناسی و علوم‌تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی. تهران.
5. هایدگر، مارتین (1375). پرسش در باب تکنولوژی. ترجمه و شرح محمدرضا اسدی. مؤسسه فرهنگی اندیشه. تهران.