مقدمه
تاریخ مسواک حماسه‌ای جالب و سرگذشتی طولانی است که از 3000 یا 3500 سال پیش از میلاد آغاز می‌شود. قدمت استفاده از مواد پاک‌کننده شبیه خمیردندان‌های امروزی، از این هم بیشتر است و به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسد. این سابقه طولانی در طراحی ابزار و توجه به بهداشت دهان و دندان، ابداً عجیب نیست زیرا در طبیعت و خلقت ما انسان‌ها، بخشی مانند سنگدان- که در پرندگان نقش معده دوم را دارد - تعریف نشده بود، پس نوع بشر با تکیه بر حسی ریشه گرفته از غریزه، از دیرباز به مراقبت از دندان‌هایش توجه ویژه نشان می‌داد!
قدیمی‌ترین مسواک‌ها به شکل شاخه‌های نازک یا ترکه‌های درختان، با یک سر رشته رشته، هم در آرامگاه‌های فراعنه مصر یافت شده و هم نزد بابلیان کاربرد داشته‌اند. عمر ترکه‌هایی که از تمدن چین باستان به جا مانده به 1600 سال پیش از میلاد می‌رسد و مشخص شده که منبع تهیه آن‌ها درختانی با چوب معطر بوده‌اند.
بشر تا قرن پانزدهم میلادی برای طراحی این ابزار بهداشتی به استفاده از منابع طبیعی وفادار بوده است؛ در این دوره طولانی تنها تغییر در ساخت مسواک‌ها به استفاده از مو، پر و استخوان حیوانات محدود می‌شود و اصول پایه حاکم بر طراحی آن تا حدود چهار قرن بعدی تغییر چندانی نمی‌یابد. برجسته‌ترین تغییر در سال 1938 با اختراع نایلون رقم می‌خورَد. پس از آن نیز با آنکه نمونه‌های متنوع به بازار مصرف سرازیر می‌شوند اما طراحی آن‌ها همچنان بر همان اصول اولیه مورد توجه مردمان باستان و با تأکید بر مواد بهداشتی ایمن برای عموم و نکات ارگونومی تکیه دارد.
نیم و مسواک
اگر برای نخستین‌بار زندگی‌نامه مسواک را ورق می‌زنید، تصویر بالا برایتان جز نمایش دو نمونه خمیر دندان، از بی‌شمار انواعی که در سراسر جهان از سوی شرکت‌های مختلف به بازار مصرف سرازیر می‌شوند، حامل پیام دیگری نیست مگر اینکه از قبل با درختان نیم (چریش1) و مسواک آشنا شده باشید. در این حال بی‌تردید با توجهی ویژه این سرگذشت را پی خواهید گرفت.
مردمان ساکن شبه قاره هند و میانمار، از درخت چریش به‌عنوان داروخانه‌ای گیاهی یاد می‌کردند. این نامگذاری مرهون مواد دارویی موجود در بخش‌های مختلف این گیاه بود و نوعی شیوه درمانی که در شبه‌قاره هند، سابقه درمانی هزار ساله داشته است. این شیوه درمانی بر پاکسازی و حفاظت از جسم، ذهن و روح بنا شده است و بر مبنای آن از اثر منابع گیاهی در درمان فیزیکی، بهبود تنفس و تمرکز ذهنی استفاده می‌شد. هم‌اکنون نیز در شرق آفریقا این گیاه به «40 درخت» شهرت دارد زیرا به باور عوام، 40 بیماری را درمان می‌کند. در طول تاریخ، مردم نواحی گرمسیری و نیمه‌گرمسیری که از نعمت رویش چریش برخوردار بودند، از خواص درمانی آن به این شرح بهره می‌گرفتند: از پوست آن در درمان بیماری‌ها و التهاب لثه، از روغنش در رفع مشکلات پوستی، از گل‌ها برای کنترل مخاط دهان و بینی، از میوه‌های آن در درمان بیماری‌های مزمن معده بهره می‌بردند و از خواص ایجاد انقباض ریشه آن آگاه بودند. اکنون می‌دانیم این اثرها از خواص ضد باکتریایی و جلوگیری از عفونت گیاه چریش نتیجه می‌شود.
درختی دیگر که با خواصی کمابیش مشابه چریش در خاورمیانه رویش دارد، گیاه مسواک2 است که در فارسی «اراک» نیز خوانده می‌شود. تنه این درخت شکل رشته‌های سر مسواک را تداعی می‌کنند. سابقه مصرف این گیاه که در بخش‌های پست و کم شیب هرمزگان و شرق بلوچستان رویش دارد، نزد بابلیان به حدود 3500 سال پیش از میلاد برآورد شده و پس از آن از راه ایران، آوازه و اثرهای درمانی‌اش به عربستان نیز راه یافته است.
گردش از منابع گیاهی به جانوری
تا مدت‌ها ترکه‌های نازک و خوشبوی دو درخت چریش و مسواک، یگانه ابزار اولیه برای تمیز و خوشبو نگه داشتن دهان بوده‌اند. تا اینکه در سال 1498چینی‌ها با تکیه به مواد کماکان طبیعی اما متفاوت با گذشته، به معرفی مسواک‌های ساخته شده از مو پرداختند. از این زمان ایده استفاده از موی پشت گردن خوک، گراز و جوجه تیغی برای ساختار رشته‌ای سر مسواک، به میان آمد در حالی‌که دسته‌ای از جنس گیاه بامبو یا استخوان گاو آن‌ها را حمل می‌کرد. مسواک‌های مویی تا دهه 1600در اروپا ناشناخته بودند اما به محض ورود به این بازار، اروپاییان که نرمی پر پرندگان و موی اسب را بیشتر می‌پسندیدند، نمونه‌های خاص خود را تولید و عرضه کردند.
استفاده از مسواک در انگلیس بی آنکه رونق چندانی داشته باشد در سال 1651 آغاز شد اما در دوره انقلاب صنعتی از جمله کالاهای مصرفی بود که مورد اقبال قرار گرفت. تولید انبوه مسواک در انگلیس در سال 1780 رقم خورد که نتیجه توسعه تجربه اولیه یک زندانی بود؛ ویلیام آدیس3 که دوران محکومیتش را در زندان می‌گذراند.
در سوی دیگر اقیانوس اطلس، نخستین امتیاز طراحی مسواک در ایالات متحده در سال 1857 ثبت می‌شود اما سی سال بعد در شرکت‌های آمریکایی به تولید انبوه می‌رسد. با این همه تا دهه 1900 مصرف آن در ایالات متحده هنوز بی‌رمق است.
اختراع نایلون
در سال1938، طرح والاس کاروترز4 در آزمایشگاه‌های شرکت دو پون5 به نتیجه می‌رسد و نایلون در تولید فراورده‌ها در عرصه‌های گوناگون از خودکار و پوشاک گرفته تا جوراب‌های زنانه و مسواک به بهره‌برداری می‌رسد. در واقع، اختراع نایلون را باید انقلابی بزرگ در مسیر طراحی و تولید مسواک‌های جدید و امروزی شمرد. از این زمان، ایده استفاده از رشته‌های نایلونی به جای منابع طبیعی و از نوع آلی مانند مو و پر حیوانات، به میان می‌آید. آنچه چنین طرحی را مورد حمایت قرار داد، گذشته از دوام بیشتر نمونه‌های ساخته شده از نایلون، پایین بودن احتمال آلودگی‌های باکتریایی بود. رفته رفته برای ساخت دسته مسواک‌ها نیز استفاده از مواد پلاستیکی رواج یافت.
گام بعدی نوآوری در ساخت نمونه‌های جدید، تولید انواع برقی بود که در سال 1939، در سوییس به ثبت رسید و در سال 1954 مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در دهه بعدی نمونه‌های متعدد مسواک‌های برقی راهی بازار شدند.
خمیردندان‌ها
استفاده از مواد پاک‌کننده دهان و دندان در همه تمدن‌های کهن شامل مصر، روم، یونان، چین و هند باستان رواج داشته است. مواد سازنده خمیردندان‌های اولیه بسیار متنوع و نزد هر قومی متفاوت از دیگری بوده است، مانند شاخ آسیاب شده گاو نر، خاکستر، پوسته تخم مرغ سوخته و مخلوط شده با سنگ پا و... . در روم و یونان، شکل ساییده این مواد بیشتر طرفدار و کاربرد داشته است. رومیان به این مخلوط، زغال و مواد معطر برای خوشبو کردن دهان می‌افزودند. به همین منظور، مردم چین در زمان‌های مختلف از جینسینگ، نمک و نعنا استفاده می‌کردند.
از دهه 1800 توسعه خمیردندان‌های جدید آغاز شد. تا پیش از دهه 1850 مواد شوینده دهان و دندان به‌صورت گرد بسیار ریز بودند اما در این دهه به شکل خمیر عرضه شدند. صابون یکی از اجزای سازنده در نسخه‌های اولیه به شمار می‌رفت که در دهه 1800 ایده جایگزینی آن با گچ مطرح شد. سپس در سال 1945 برای همیشه مواد صابونی از فرمول خمیردندان حذف شد و جای خود را به سدیم لوریل سولفات به‌عنوان یکی از اجزای متداول در خمیردندان‌های امروزی داد که حالت خمیری و امولسیونی آن‌ها از وجود این ماده نتیجه می‌شود. توجه به نقش افزودنی‌ها در کاهش و کنترل مشکلات دندانی - که با آگاهی از اثر فلوئور در جلوگیری از پوسیدگی دندان در سال 1914 آغاز شده بود - در نیمه دوم قرن بیستم با توسعه نمونه‌های جدید برای کاهش حساسیت‌های دندانی همراه شد. از آن جمله، نمونه‌هایی با مواد ساینده کمتر برای دندان‌هایی که با التهاب‌های شدید لثه درگیر بودند توسعه یافت. امروزه فرمول‌بندی‌های جدید،گذشته از مواد سفیدکننده، خوشبوکننده، شیرین‌کننده‌ها و موادی که رطوبت و حالت خمیری فراورده را حفظ کنند، حاوی مقداری روی و آرژینین در نظر گرفته می‌شوند که به گونه‌ای کارآمد از تشکیل جرم، حفره و پوسیدگی و التهاب لثه جلوگیری می‌کنند. در گذر زمان، شکل بسته‌بندی خمیردندان‌ها نیز تغییر کرده است. خمیردندان‌های معروف شرکت کالگیت در دهه 1870، در شیشه‌های دهان گشاد عرضه می‌شدند. از دهه 1890 این شرکت بسته‌بندی‌ها را به‌صورت لوله‌ای تغییر داد و تاکنون این شکل ارائه در سراسر دنیا موفقیت‌آمیز و مورد پذیرش بوده است.
ساختار و فرمول سدیم لوریل سولفات
کلام پایانی
مسواک هزاران سال همراه بشر و در خدمت او بوده است اگرچه که از عمر انواع پیشرفته و امروزی آن تنها حدود 80 سال می‌گذرد. پیداست که نیازهای اولیه بشر از روزگاران کهن تا عصر کنونی، پابرجا و بدون تغییرمانده است. به هرحال، در سایه بالا گرفتن سطح آگاهی و اهمیت رعایت بهداشت، شاهد رونق بازار مصرف این ابزار هستیم. گذشته از رده‌بندی‌های موجود شامل سخت، نرم و خیلی نرم برای آن، امروزه در کنار مدل‌های دستی با انواع برقی مجهز به سرهای چرخان و قابل تعویض، نمونه‌هایی با قابلیت ثبت زمان استفاده هم ارائه شده‌اند. به این مجموعه باید مسواک‌هایی با تفاوت اندازه در بخش دهانی متناسب با کودکان و بزرگسالان، با سر مدور، خمیده و ...، انواعی با چندین ردیف مو با ارتفاع‌های متفاوت که امکان تماس با همه بخش‌های دندان و زبان را فراهم می‌کنند را نیز افزود.
حیرت انسان اولیه دیدنی بود، از مقایسه آنچه او در برآوردن بهداشت دهان و دندان مدد می‌گرفت با ابزار پیشرفته‌ای که هم‌اکنون در اختیار ماست.
این همه، گواهی چندباره است بر توانایی انسان در ایجاد تغییر و بهبود شرایط. امید است نوع بشر با وفاداری به توانایی‌هایی که از آفریدگار به امانت گرفته است، این قابلیت‌ها را هرچه بیشتر در عرصه‌های پسندیده در خدمت هم نوعانش به‌کار گیرد.
پی‌نوشت‌ها
1. neem 2. miswak 3. Addis, W. 4. Carothers, W.H. 5. Du Pont
منابع
1. Who invited the toothbruss and when wasit invited? www.loc.gov>item>who-invited...
2. History of toothbrushes and toothpasts colgateprofessional.com.au….
3. History of toothbrushes-Divine Dental divinedentalv.com>blog
4.History of toothbrushes/Smiles change lives smileschanglives.org>history…