یادگیری مؤثر

راهبرد‌های آموزشی:

- دانش‌‌‌آموزان را برمی‌انگیزند و توجه آنان را متمرکز می‌کنند.

- اطلاعات را برای درک و فهم و به‌یاد‌آوردن سامان‌دهی می‌کنند.

- یادگیری را می‌سنجند و رصد و ارزیابی می‌کنند.

دانش‌آموزان به منظور تبدیل‌شدن به یادگیرندگان راهبردی به چند عامل نیاز دارند:

1. آموزش گام‌به‌گام راهبرد؛

2. رویکردهای آموزشی و محتوای متنوع یادگیری؛

3. پشتیبانی مناسب شامل مدلینگ، تمرین هدایت‌شده و تمرین مستقل؛

4. فرصت انتقال مهارت‌ها و ایده‌ها از یک موقعیت به موقعیتی دیگر؛

5. برقراری ارتباط معنادار میان مهارت‌ها و ایده‌ها و موقعیت‌های واقعی زندگی؛

6. فرصتی برای مستقل‌شدن و نشان‌دادن آنچه می‌دانند؛

7. ترغیب به خودرصدی و خودتصحیحی؛

8. ابزار تأمل و تفکر و سنجش یادگیری خود؛

- نکته بسیار مهم آن است که راهبردهای آموزشی (یادگیری) اثربخش می‌توانند در سطوح، پایه‌ها و نیز درس‌های گوناگون به‌کار روند. آن‌ها همچنین توجهی ویژه به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان دارند.

انواع راهبردهای آموزشی (یادگیری)

1. یادگیری مشارکتی؛

2. بحث گروهی؛

3. مطالعه مستقل؛

4. تهیه کارپوشه؛

5. ایفای نقش؛

6. سازمان‌دهندگان شناختی؛

7. پاسخ ادبی؛

8. یادگیری خدماتی؛

9. پژوهش موضوع‌محور.

یادگیری مشارکتی

یادگیری مشارکتی شامل دانش‌آموزانی می‌شود که برای تکمیل وظیفه یا پروژه در گروه‌های کوچک کار می‌کنند. وظایف در یادگیری مشارکتی چنان ساختارمندند که هر عضو گروه در تکمیل تکلیف و انجام وظایف مشارکت دارد. موفقیت در یادگیری مشارکتی به عملکرد کل گروه وابسته است (نه عملکرد تک‌تک دانش‌آموزان).

مزایای استفاده از یادگیری مشارکتی

یادگیری مشارکتی به دانش‌آموزان می‌آموزد به توانایی‌ها، علاقه‌ها و نیازهای دیگران احترام بگذارند و برای درک آن‌ها تلاش کنند. این فعالیت‌ها دانش‌آموزان را به مسئولیت‌پذیری نسبت به یادگیری خود ترغیب می‌کنند.

نکات قابل توجه برای شروع یادگیری مشارکتی

برای داشتن یادگیری مشارکتی موفق پیشنهادهای زیر ارائه می‌شوند:

- گروه‌ها را کوچک تشکیل دهید (دو تا پنج نفر بهتر است). هرچه گروه‌ها بزرگ‌تر باشند، اعضا باید ماهرتر باشند.

- گروه‌ها را از اعضای گوناگون و متنوعی انتخاب کنید. به این ترتیب، هر فرد از تفاوت‌های دیگران نکاتی را می‌آموزد.

- گروه را به شکلی سامان‌دهی کنید که موفقیت عملکرد به هر یک از اعضای گروه بستگی داشته باشد و هر عضو نسبت به بخشی از وظایف، مسئول و پاسخگو باشد.

- در ابتدای کار دانش‌آموزان را گروه‌بندی و نقش‌های درون هر گروه را تعیین کنید.

برای مدیریت بهتر کلاس، امور عادی و روال معمول را آموزش دهید. این موارد عبارت‌اند از:

1. تشکیل گروه به آرامی و در اسرع وقت؛

2. رعایت بلندی صدا تا حدی که مزاحم دیگران نباشد؛

3. دعوت دیگران به ملحق‌شدن به گروه؛

4. احترام‌گذاشتن به تمام دانش‌آموزان و کمک به هم‌کلاسی‌ها و تشویق و ترغیب آن‌ها؛

5. رصد انتظارات رفتاری از دانش‌آموزان، از طریق مرور اجمالی گروه، استفاده از تذکرات دوستانه و از نزدیک، نشستن و تماشای گروه برای مدت کوتاه. بازنگری انتظارات مذکور، آموزش مجدد و یادآوری انتظارات هنگامی که ضرورت باشد، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است؛

6. اطمینان از اینکه دانش‌آموزان از نقش‌های خود و مسئولیت‌هایشان در گروه مطلع هستند. فهرست نقش‌ها و وظایف را بنویسید و کارت‌هایی را که نشان دهنده نقش‌‌هاست، میان دانش‌آموزان توزیع کنید؛

7. بحث درباره مهارت‌های مشارکتی مانند گوش‌کردن، اجازه صحبت به دیگران دادن، کمک‌خواستن به هنگام نیاز، به توافق رسیدن، و تکمیل یک وظیفه و تکلیف در زمان مقرر کلاس. این مهارت‌ها را مدل‌سازی کنید؛

8. دادن فرصت به دانش‌آموزان برای ارزیابی فرایندهای یادگیری مشارکتی، هم به‌صورت فردی و هم به‌صورت گروهی.

یک نمونه از راهبردهای یادگیری مشارکتی: فکر کردن ـ جفت شو ـ به اشتراک بگذار

در این نمونه، معلم یک موضوع یا سؤال را مطرح می‌کند. به دانش‌آموزان فرصت داده می‌شود به‌شکل فردی درباره سؤال در زمان تعیین‌شده فکر کنند. معمولاً این زمان یک تا سه دقیقه است. سپس هر دانش‌آموز با یک نفر دیگر جفت می‌شود و در قالب یک گروه دو نفره، در مورد سؤال مطرح‌شده یا موضوع تدریس بحث و تبادل نظر می‌کنند (با این کار به همه دانش‌آموزان اجازه می‌دهیم افکار خود را شفاف کنند). سپس هر گروه دو نفره فرصتی را برای به‌اشتراک‌گذاری پاسخ‌هایشان با کل کلاس دارند.

این فعالیت یکی از فعالیت‌های مرتبط با راهبرد یادگیری مشارکتی است که فرصت‌هایی را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند تا:

- با یکدیگر مشارکت کنند؛

- از یکدیگر یاد بگیرند؛

- با یکدیگر ارتباط برقرار کنند؛

تشکیل گروه‌های یادگیری مشارکتی

هنگام تشکیل گروه‌های یادگیری مشارکتی، راهبرد‌های زیادی وجود دارند که می‌توان از میان آن‌ها یکی را انتخاب کرد. استفاده از راهبرد‌های متفاوت این اطمینان خاطر را ایجاد می‌کند که دانش‌آموزان در طول سال فرصت کارکردن با اعضای گروه‌های گوناگون را دارند.

شیوه‌های انتخاب اعضای گروه

شرکای جفتی: دانش‌آموزان با کسی که در یک طبقه و دسته قرار دارد جفت می‌شوند. به‌عبارت دیگر، همگی یک ویژگی ظاهری مشترک دارند. برای مثال، دانش‌آموزانی که رنگ جورابشان یکی است یا در یک خیابان زندگی می‌کنند.

انتخاب کارت: با استفاده از یک دسته کارت می‌توانید گروه بسازید. مثلاً برای داشتن گروه‌های چهارنفره، کارت‌ها را میان دانش‌آموزان توزیع کنید و از آن‌ها بخواهید آن‌هایی که کارت مشابه دارند، با یکدیگر یک گروه تشکیل دهند؛ مثلاً کارت‌های گل‌های بهاری یا کارت عکس بازیکنان فوتبال. در اینجا لازم است با توجه به هدف شما که تشکیل گروه‌های چهارنفره است، از قبل چهار کارت یک‌شکل به تعداد گروه‌ها تعبیه کرده باشید.

فهرست تخته‌سیاه: یکی از شیوه‌های مطلوب در تشکیل گروه آن است که به تمام دانش‌آموزان سؤالی بدهید تا پاسخ دهند. دانش‌آموزان کار خود را در زمان متفاوت به اتمام می‌رسانند و همان‌طور که تکالیف خود را تمام می‌کنند، یکی‌یکی نام خود را روی تخته‌سیاه می‌نویسند. هنگامی که سه اسم جمع شد، یک گروه تشکیل می‌دهند و سراغ فعالیت بعدی می‌روند.

نقش‌های گروهی

نقش‌ها در هر گروه یادگیری مشارکتی به نوع تکلیف و وظیفه مورد انتظار بستگی دارد. قبل از تعیین نقش‌ها، تکلیف را بررسی و تعیین کنید به منظور آنکه گروه موفق باشد، وجود چه نقش‌هایی ضروری است.

نقش‌ها باید شامل این موارد باشند:

بررسی‌کننده: این فرد وظیفه دارد اطمینان حاصل کند همه اعضا، کاری را که در حال انجام است، درک کرده باشند.

نگهدارنده زمان: زمان را کنترل ‌می‌کند تا اطمینان پیدا کند گروه تکلیف را در زمان مقرر تمام می‌کند.

سؤال‌کننده: از دیگر اعضای گروه می‌خواهد اطلاعات و دیدگاه‌های خود را بیان کنند.

ضبط‌کننده: مستندات فعالیت‌های انجام‌شده را به صورت مکتوب تهیه می‌کند.

گزارش‌گیرنده: کار گروه را به بقیه کلاس گزارش می‌کند.

تشویق‌کننده: اعضای گروه را به مشارکت ترغیب می‌کند و به ایده‌های مثبت بازخورد مثبت می‌دهد.

مدیریت‌کننده محتوا: محتوای لازم برای کامل‌‌کردن تکلیف را جمع‌آوری می‌کند. مدیر محتوا در انتهای تکلیف محتواها را بازمی‌گرداند و به گروه بر می‌گردد.

مشاهده‌کننده: چک‌لیست مهارت‌های اجتماعی را برای گروه کامل می‌کند.

هنگامی که نقش‌ها برای کلاس معرفی شد، لازم است یکایک نقش‌ها توضیح داده و مدل‌سازی شوند. مقتضی است برای تمرین نقش‌ها به همه دانش‌آموزان فرصت داده شود. به دانش‌آموزان تأکید می‌‌شود همه نقش‌ها به یک اندازه مهم هستند و در موفقیت گروه سهم دارند.

لازم است فرصت‌های زیادی برای تمرین عضو گروه‌بودن به دانش‌آموزان داد. شاید یکی از دلایلی که بسیاری از افراد به ترک محل خدمت و شغل خود ناچار می‌شوند، آن است که در همراهی و همکاری با دیگران ناتوان‌اند. ویژگی برجسته یادگیری مشارکتی آن است که فرصت‌هایی را برای دانش‌آموزان خلق می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی مهم را یاد بگیرند و به کار ببندند.

نمره موفقیت گروه

یکی از جنبـه‌های بحث‌برانگیز در مورد یادگیری مشارکتی این است که آیا به موفقیت گروه نمره تعلق می‌گیرد یا نه؟

اسپنسر کاگان در کتاب «مدرسه ذهن آگاه: چگونه یادگیری را درجه‌بندی نماییم»¹به چند دلیل مخالف استفاده از نمره است:

- نمره گروه پیام غلطی را منتقل می‌کند. زیرا نمرات تا حدودی تابع عواملی هستند که خارج از کنترل دانش‌آموزان می‌باشند. مثلاً چه کسانی قرار است در یک گروه شریک و همراه یکدیگر باشند. پس الزاماً نمره گروه به منزله توانایی یک دانش‌آموز نبوده و تحت تأثیر عوامل دیگری نیز می‌باشد.

- نمره گروهی پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری فردی را نقض می‌کند؛ اگر تک‌تک دانش‌آموزان راه‌هایی بیابند که موقعیت را به نفع خود دستکاری کنند.

- نمره موفقیت گروهی، علت مقاومت والدین، معلمان و دانش‌آموزان در برابر یادگیری مشارکتی است.

کاگان، به جای دادن نمره، ارائه بازخورد از مهارت‌های یادگیری مشارکتی دانش‌آموزان در قالب نوشتاری را پیشنهاد می‌کند. او معتقد است، وقتی دانش‌آموزان از آغاز بدانند چنین بازخوردی داده خواهد شد، به‌سختی تلاش خواهند کرد. او همچنین پیشنهاد می‌کند، از دانش‌آموزان بخواهیم اهداف خود را تعیین کنند و از خودارزیابی برای ارتقای یادگیری و بهتر کردن مهارت اجتماعی استفاده کنند.

پی‌نوشت

1. «O’Cononrs the mindfull school: How to grade for learning»

منبع

Government of Alberta, (2002). Educational Strategies. Health and Life skills Guide to implementation for k-9, 67-114.