مقدمه
پس از شیوع ویروس کرونا آموزش به‌طورکلی به سمت مجازی‌شدن پیش رفته و بخش‌های گوناگون آن از جمله سنجش دانش‌آموزان را تحت تأثیر قرار داده است. مهم‌ترین دغدغه معلمان در فضای مجازی، چگونگی آموزش و مهم‌تر از آن چگونگی سنجش دانش‌آموزان در فضای مجازی است، زیرا سنجش آموخته‌های یادگیرندگان، به‌عنوان عنصر نافذ و تأثیرگذار برنامه درسی مجازی، بر سایر عناصر نظیر اهداف، محتوا، فعالیت‌های یادگیری، شیوه‌های تدریس، نحوه تعامل معلم با یادگیرندگان، فرایند کار مدرسه‌ها و مدیریت آنان تأثیر می‌گذارد (سراجی، 1393). محیط‌های یادگیری مجازی امکانات و ظرفیت‌های متنوعی برای بسط مهارت‌های مشارکتی، تفکر انتقادی، خلاقیت و مهارت‌های مدیریتی و برنامه‌ریزی دارند. لذا شیوه‌های سنجش متناسب با این محیط باید علاوه بر یادگیری موضوعی، این مهارت‌ها را نیز ارزشیابی کند (آقورن لوئی و علیجانی علیجانوند، 1398). فناوری‌های جدید به همان اندازه که به بهبود یادگیری کمک می‌کنند، قادرند فرایند سنجش را به سمت واقعی و اصیل‌شدن سوق دهند. با وجود این، در کنار مزیت‌های سنجش در محیط‌های مجازی، با توجه به ویژگی‌ها و امکانات موجود در محیط‌های یادگیری مجازی، شیوه‌های متنوعی از تقلب وجود دارند که آن‌ها را خدشه‌دار می‌کنند. محیط‌های یادگیری مجازی تلاش می‌کنند سنجش را در کنار فرایند آموزش و یادگیری بنگرند و آن‌ها را مکمل یکدیگر تلقی کنند (سراجی، 1393). در محیط‌های مجازی، برای استفاده بهتر از قابلیت‌های این محیط و جلوگیری از تقلب، باید در طراحی تکالیف به چند اصل توجه کرد: سنجش بخشی از فرایند آموزش و یادگیری است نه پایان آن؛ «ارائه چندگانه» در بازنمایی یادگیری‌ها (متن، صوت، تصویر و...) لازم است؛ تأکید بر سنجش مستمر و تکوینی به‌جای سنجش پایانی؛ ارائه بازخورد سریع و مداوم؛ کل‌نگر، واقعی و متناسب‌بودن تکالیف یادگیرندگان با محیط زندگی؛ طراحی تکالیف با استفاده از امکانات محیط مجازی به‌صورت متنوع (کپل و وینگ، 2006)
روش‌های سنجش جایگزین1
امروزه با ورود فناوری به عرصه آموزش، بسیاری از تکنیک‌ها از جمله روش‌های سنجش، دستخوش تغییر و تحول شدهاند. یکی از این روش‌های سنجش، روش‌های جایگزین در آموزش‌های مجازی هستند. در واقع این روش‌ها در مقایسه با روش‌های سنتی تنوع دارند و متناسب با موضوعات، موقعیت‌ها و اهداف، از سبک‌های متفاوت استفاده می‌کنند و به میزان بیشتری بر فناوری مبتنی هستند. انواع روش‌های سنجش جایگزین در آموزش‌های مجازی به‌طورکلی به چهار دسته کلی «فردی/نظری2، فردی/تجربی3، گروهی4 و در حین اجرای کلاس5» تقسیم می‌شوند که در ادامه انواع و ویژگی‌های هرکدام را بررسی می‌کنیم (رضائی‌زاده و شاهوردی، 1399):
1. روش‌های سنجش فردی/نظری
- آزمون‌های شفاهی کنترل‌شده6: معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد در زمانی مشخص وارد گروه کلاسی شوند. از هر کدام به‌صورت تصادفی سؤالی خاص را می‌پرسد. هر دانش‌آموز به سؤال مخصوص به خودش، به‌صورت شفاهی، پاسخ می‌دهد و آن را به‌صورت فایل ضبط‌شده به اشتراک می‌گذارد.
- ارائه غیرهم‌زمان (ضبط‌شده)7: معلم سؤالات را به دانش‌آموزان می‌دهد و آن‌ها باید جواب‌ها را در قالب یک فایل تصویری یا صوتی ضبط کنند و در اختیار معلم قرار دهند. در این روش الزامی به حضور در ساعتی مشخص وجود ندارد.
- فعالیت‌های الکترونیکی8: دانش‌آموزان و معلم درباره موضوعی مشخص و از قبل تعریف‌شده بحث می‌کنند و براساس میزان مشارکت دانش‌آموزان، به آنان نمره تعلق می‌گیرد.
- سؤالات پاسخ‌کوتاه9: سؤالات کاملاً از قبل تعیین شده که با پاسخ مشخص هستند. تنها تفاوت این روش با نوع سنتی آن، ارائه در بستر فضای مجازی است.
- آزمون‌های بازپاسخ10: تعدادی سؤال به دانش‌آموزان داده می‌شود. از آنان خواسته می‌شود براساس علاقه‌ها و دانش خودشان، تعدادی سؤال را برای پاسخ‌دادن انتخاب کنند و در مدت‌زمانی مشخص به آن‌ها پاسخ دهند.
- اینفوگراف‌ها11: دانش‌آموز طبق موضوع یا سؤالی که معلم در اختیار وی قرار می‌دهد، اینفوگرافیک تهیه می‌کند و آن را در گروه کلاسی به اشتراک می‌گذارد.
- ویدئوهای تعاملی12: دانش‌آموز می‌تواند برای ارائه تکالیف خود از این روش استفاده کند.
- فلش‌کارت13: ترکیبی از گرافیک و متنی کوتاه، نوع دیگری از روش‌های سنجش فردی/نظری است.
- مقاله پایانی14: دانش‌آموز مقاله‌ای در مورد موضوعی که معلم گفته است می‌نویسد و آن را انتشار می‌دهد.
- پرسشگری15: معلم از دانش‌آموز می‌خواهد، به‌جای پاسخ‌دادن به سؤالات، خودش سؤال طرح کند.
- کارپوشه الکترونیکی16: معمولاً مجموعه‌ای از چند آیتم است شامل کارهای کلاسی، متن‌های نوشته‌شده، پروژه‌های کاری، تکالیف درسی، چارت‌ها، دیاگرام‌ها، اینفوگراف‌ها، ویدئوها یا صوت‌های ضبط‌شده از مشارکت دانش‌آموزان در یک فعالیت، رویداد یا دستاورد.
2. روش‌های سنجش فردی/تجربی
- مطالعه موردی17: معلم موردی مکتوب در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد و از آنان می‌خواهد در مورد آن بیندیشند و نظراتشان را در قالب داستان یا سناریو بیان کنند.
- رویداد انتقادی حادثه18: شبیه به مورد قبلی است، با این تفاوت که معلم به‌جای درخواست سناریو یا داستان، از دانش‌آموز می‌خواهد بگوید چه چیزی یاد گرفته است؟
- تمرین‌های داخل سینی19: شکلی از مطالعه موردی است، با این تفاوت که از دانش‌آموز خواسته می‌شود در مورد چند موضوع مشخص تصمیم بگیرد و تصمیم خود را توجیه کند.
- مشاهده مستقیم20: معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد چیزی را مشاهده کنند و سپس گزارش مشاهده خود را برای وی بفرستند.
- رونوشت‌های یادگیری21: معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد در مورد موضوعاتی مشخص به‌صورت روزانه یا هفتگی در حد یک خط یا پاراگراف مطلبی انتشار دهند.
3. روش‌های سنجش گروهی
- گزارش‌های متقابل22: در این روش، دانش‌آموزان در داخل یک گروه در مورد موضوعی مشخص نقش‌های متفاوتی را می‌پذیرند و سپس گزارشی ارائه می‌دهند. نقش‌ها به‌طوردائم بین دانش‌آموزان تعویض می‌شود. مثلاً در مورد محتوای ارائه‌شده در یک گروه چهار نفری، نفر اول خلاصه تهیه می‌کند، نفر دوم سؤال طرح می‌کند و نفر بعدی به سؤالات پاسخ می‌دهد. نفر آخر نیز تغییرات آینده آن محتوا را بررسی می‌کند. سپس نقش‌ها بین دانش‌آموزان گروه تعویض می‌شوند. در این روش، نمره‌دهی به‌صورت گروهی است.
4. روش‌های سنجش حین اجرای کلاس
- فکر کن - جفت شو ـ به اشتراک بگذار23: این روش ابزاری است برای بحث‌کردن و به اشتراک‌گذاردن اطلاعات. دانش‌آموزان در مورد موضوع یا سؤال ارائه‌شده فکر می‌کنند. سپس توسط معلم دوبه‌دو تقسیم و در مدتی مشخص در چت خصوصی بحث می‌کنند. در نهایت نتایج حاصل‌شده را به اشتراک می‌گذارند.
- کوئیز تک‌سوالی24: معلم وسط یا آخر کلاس سؤالی را از درس‌های ارائه‌شده در کلاس مطرح می‌کند و از دانش‌آموزان می‌خواهد پاسخ کوتاه یک‌دقیقه‌ای ارائه کنند.
- سمینار سقراطی25: طرح‌کردن سؤالات توسط دانش‌آموز در مورد موضوع مشخص و بحث‌کردن در مورد آن‌ها.
1-2-3: روشی است که معمولاً آخر درس ارائه می‌شود و در قالب سه سؤال، در مورد مطالب یادگرفته‌شده از دانش‌آموزان سؤال می‌شود: 1: چه چیزهایی از درس امروز یاد گرفته‌اید؟ 2: در ادامه دوست دارید چه مطالب دیگری را یاد بگیرید؟ 3: درباره درس امروز چه سؤالاتی دارید؟
- رالی میز26: بیشتر در رده‌های حضوری کاربرد دارد؛ به این صورت که معلم یک سؤال یا موضوع را برای دانش‌آموزان مطرح می‌کند. سپس از آن‌ها می‌خواهد پاسخ سؤال را روی کاغذ بنویسند. در مرحله بعد معلم دانش‌آموزان را در گروه‌های دو تا سه نفره قرار می‌دهد و از آنان می‌خواهد هرکدام برگه خود را به نفر کناری تحویل دهد. حالا هرکدام از دانش‌آموزان باید در برگه‌های پاسخی که در دست دارند، یادداشت بگذارند. بعد دوباره برگه‌ها را جابه‌جا کنند. این‌قدر این مرحله تکرار شود تا برگه پاسخ هر کس به دست خودش برسد. در این مرحله، هر دانش‌آموز برگه پاسخ با چند یادداشت را دریافت کرده است. همین امر موجب شده است دانش‌آموزان هم سنجش شوند و هم بسنجند. اما در کلاس مجازی، بعد از اینکه معلم سؤال را مطرح کرد، به هرکدام از دانش‌آموزان می‌گوید پاسخ‌های خودشان را در چت وارد کنند. سپس برای پاسخ نفر بالای خودشان در محل چت، یادداشت بگذارند. همین‌طور ادامه پیدا کند تا فرد به پاسخ خود برسد.
جمع‌بندی
فناوری‌های الکترونیکی به‌خوبی وارد آموزش شدهاند و در عصری که ویروس کرونا فضاهای فیزیکی آموزشی را به ورطه تعطیلی کشانده است، اهمیت خود را بیش از پیش نشان داده و سمت‌وسوهای جدیدی ایجاد کرده‌اند. سنجش یادگیری دانش‌آموزان موضوعی است که هرگز نباید از آن غفلت کرد، زیرا مسیر آینده دانش‌آموزان به چگونگی سنجش آن‌ها وابسته است. شرایط خاص حاضر سنجش الکترونیکی را به میدان آورده است. در این مجال سعی شد به این مفهوم بیشتر پرداخته شود.
پی‌نوشت‌ها
1. Alternative Assessment Methods
2. Alternative Assessment – Individuals / Theoretical
3. Alternative Assessment – Individuals / Experiential
4. Alternative Assessment - Groups
5. Alternative Assessment – In-Class
6. Proctored oral exam
7. Asynchronous (recorded) presentation
8. E-tivities
9. Short answer questions
10. Extended – answer tests
11. Infographics
12. Interactive Video
13. Flashcard
14. Final essay
15. Questioning
16. E-portfolios
17. Cases and open problems
18. Critical incident accounts
19. In – tray exercises
20. Direct Observation
21. Learning logs and diaries
22. Reciprocal Reports
23. Think-Pair-Share
24. One question quiz
25. Socratic seminar
26. Rally Table
منابع
1. آقورن لوئی، میلاد و علیجانی علیجانوند، اسکندر (1398). بررسی اثربخشی کاربرد آزمون‌های الکترونیکی برون‌خط بر اضطراب آزمون و عملکرد آزمون دانش‌آموزان پسر پایه ششم ابتدایی. فصلنامه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی. 9.
2. رضائی زاده، مرتضی؛ بندعلی، بهار و شاهوردی، راضیه (1399). روش‌های تدریس و ارزیابی در کلاس مجازی. دانشگاه شهید بهشتی.
3. سراجی، فرهاد (1393). ارزشیابی در فضای مجازی. مجله برنامه درسی و فناوری اطلاعات و ارتباطات. شماره 17.
4. Keppell.M.,Kitoi. E. A & Wing. A.M.W(2006). Authentic Online Assessment: Three Case Studies in Teacher Education. In S. Howell., M. Hricko.On line Assessment and Measurement: Case Studies from Higher Education, k-12 and Corporate. London: Information Science Publishing.
5. Viner, R. M., Russell, S. J., Croker, H., Packer, J., Ward, J., Stansfield, C., ... & Booy, R. (2020). School closure and management practices during coronavirus outbreaks including COVID-19: a rapid systematic review. The Lancet Child & Adolescent Health, 4(5), 397-404.