در بسیاری از کتاب‌های درسی سال تحصیلی 1401-1400 از فناوری رمزینه پاسخ‌سریع (کیوآرکد) استفاده شده است. رمزینه پاسخ‌سریع نوعی بارکد دوبعدی است که میتوان با استفاده از گوشی هوشمند یا دستگاه‌های اختصاصی آن را خواند. این کدها می‌توانند حاوی اطلاعاتی چون نشانی اینترنتی، نام، تلفن، متن دلخواه یا هر اطلاعات دیگری باشند. دانش‌آموزان می‌توانند با گوشی هوشمند، رمزینه‌های درج‌شده در کتاب درسی را اسکن کنند تا به محتوای ذخیره‌شده در آن دست یابند.
استفاده از کیوآرکد در کتاب درسی را دکتر حامد نیک‌پی، معلم ریاضی شهرستان محمودآباد، در سال 1398 در قالب طرحی به وزارت آموزشوپرورش پیشنهاد کرد. این طرح به‌صورت آزمایشی در مهرماه سال 1399 در مدرسه‌های شهرستان محمودآباد به اجرا درآمد. از این‌رو امروز دفتر مجله رشد فناوری آموزشی با دکتر نیک‌پی گفت‌وگو می‌کند تا از تجربه‌های ایشان در استفاده از فناوری رمزینه پاسخ‌سریع در کتاب درسی بشنویم.
حامد نیک‌پی متولد سال 1358، با 18 سال سابقه تدریس، مدرک لیسانس رشته دبیری ریاضی (دانشگاه شهید رجایی) دارد و فوق‌لیسانس و دکترا را در رشته ریاضی در دانشگاه خوارزمی خوانده است. دکتر نیک‌پی فرصت مطالعاتی و دوره پسادکترای خود را در «دانشگاه مونستر» آلمان گذراند. وی همچنین مدرک فوق‌لیسانس علوم سیاسی و روابط بین‌الملل (دانشگاه مازندران) را در سابقه تحصیلی خود دارد و اکنون نیز دانشجوی رشته حقوق در دوره کارشناسی است.
خلاصه گفت‌وگوی تلفنی ما با این معلم مبتکر در ادامه می‌آید.
از فناوری رمزینه پاسخ‌سریع و موارد استفاده از آن برایمان بگویید.
کیوآرکد مخفف کلمات انگلیسی «Quick Response Code»، به‌معنای «رمزینه پاسخ سریع» است. رمزینه پاسخ‌سریع را شرکت‌های ژاپنی اختراع کردند. رمزینه‌های پاسخ‌سریع که به راحتی قابل بازیابی بودند، اطلاعات زیادی از کالاهای تولیدی شرکت‌های ژاپنی را در خود جای می‌دادند. به همین خاطر خیلی سریع در سایر نقاط جهان مورد استفاده قرار گرفتند. من برای اولین بار در سال 2012 در آلمان دیدم که خیلی از کالاها بارکد دارند و به کمک اسکنر میتوان آن‌ها را رمزگشایی کرد. به این ترتیب متوجه کاربرد آن‌ها شدم. تا اینکه در سال 1398 به این فکر افتادم که از آن در آموزش استفاده کنم.
در تدریس به چه مشکلی برخوردید که نیاز به استفاده از فناوری رمزینه پاسخ‌سریع در آموزش را حتی قبل از دوران کرونا احساس کردید؟
در کلاس‌هایم می‌دیدم دانش‌آموزی که در کلاس بازیگوشی می‌کرد یا غیبت داشت، آموزش را از دست می‌داد. یا دانش‌آموزی نیاز داشت با نظارت خانواده در منزل بازآموزی، تمرین و تکرار داشته باشد، اما نیازش برآورده نمی‌شد، چرا که والدینش بی‌سواد بودند و همچنین توان مالی گرفتن معلم خصوصی برای فرزندشان را نداشتند. پدرم معلم ریاضی بود و نقش زیادی در یادگیری ریاضی من داشت. با خودم فکر می‌کردم، اگر کسی در خانواده خود چنین فردی را نداشته باشد، چه باید بکند؟! تعداد کتاب‌های کمک‌آموزشی زیاد، خرید آن‌ها هزینهبر، و انتخاب کتاب مناسب دشوار است. استفاده از سی‌دی‌های آموزشی نیز به تجهیزاتی چون رایانه نیاز دارد. حتی اگر دانش‌آموز یا اولیای او خودشان بتوانند در اینترنت فیلم‌های آموزشی را جست‌وجو کنند، ممکن است نتوانند به راحتی به محتوای استاندارد دست یابند. به این دلایل بود که به فکر افتادم از رمزینه پاسخ‌سریع در کتاب درسی استفاده کنم تا دانش‌آموزان با استفاده از این فناوری همیشه به تدریس‌های برتر دسترسی داشته باشند.
ابزار رمزینه پاسخ‌سریع چه مزیت و قابلیت‌هایی برای کاربرد در عرصه آموزش دارد؟
با درج رمزینه پاسخ‌سریع در کتاب درسی، دانش‌آموزان می‌توانند به راحتی با قراردادن دوربین گوشی هوشمند خود روی رمزینه پاسخ‌سریع و اسکن آن به آموزش‌های مناسب هدایت شوند. برای مثال، وقتی درس کار و فناوری را تدریس می‌کردم، برای آموزش تولید گوجه‌فرنگی، تعدادی عکس همراه با توضیحات در صفحه کتاب آمده بود که رغبتی برای یادگیری در دانش‌آموز ایجاد نمی‌کرد. در صورتی که دانش‌آموز می‌توانست با کمک رمزینه پاسخ‌سریع به فیلم نحوه تولید گوجه‌فرنگی در خانه دسترسی داشته باشد. میتوان برای رویدادهای درس تاریخ و همین‌طور آموزش قوانین راهنمایی و رانندگی و سایر مهارت‌های شهروندی درس علوم اجتماعی پویانمایی ساخت و دانش‌آموزان به کمک فناوری رمزینه پاسخ‌سریع به این پویانمایی‌ها و سایر محتواهای جذاب دسترسی پیدا کنند. همچنین رمزینه‌های پاسخ‌سریع به ما کمک می‌کنند در آموزش به سبک‌های متفاوت یادگیری دانش‌آموزان توجه داشته باشیم.
اجرای آزمایشی طرحتان چگونه انجام شد؟ چه نتایجی به‌دنبال داشت و این طرح اکنون در چه مرحله‌ای است؟
مـن در سـال 1398 و قـبل از کـرونا، طـرحم را بـا نـام «تحول در سـیســتم آمــوزشـی بـا اســتفاده از کـیـوآرکـد» بـه وزارت آموزشوپرورش ارائه دادم، در شرایط کرونا که مدرسه‌ها تعطیل شدند، تصمیم گرفتم طرحم را عملیاتی کنم. ابتدا رسانه‌ها را در جریان کارم قرار دادم. در فروردین‌ماه 1399 فیلمی از خودم ضبط کردم و در آن طرحم را معرفی کردم. این فیلم به وسیله همکاران در سراسر کشور پخش شد و عزم عمومی برای این کار به‌وجود آمد. با اداره آموزشوپرورش شهرستان محمودآباد و بعد از آن با اداره کل آموزشوپرورش استان مازندران صحبت کردم. آن‌ها از طرحم استقبال کردند و مجوزهای لازم را گرفتیم و کار را آغاز کردیم.
تقریباً 90 معلم از سراسر کشور و شهرهایی چون شیراز، مهاباد، مشهد و آمل در تولید محتواهای آموزشی با ما همکاری کردند و فیلم‌های آموزشی خود را به رایگان در اختیار ما گذاشتند. کیفیت فیلم‌های ارسالی را خودم بررسی می‌کردم. در تدریس درس‌های تخصصی دوره دوم متوسطه کمی ضعف داشتیم. به همین خاطر با دانشگاه صنعتی شریف که فیلم‌های تدریس دبیرستان را در «سایت آموزش مجازی آلا» بارگذاری کرده بودند، مکاتبه کردیم تا از محتواهای با کیفیت آنان استفاده کنیم و آن‌ها به ما اجازه این کار را دادند. بعد از اینکه فیلم‌های آموزشی پایه‌های اول تا دوازدهم را در «سامانه محتوای الکترونیکی مدرسه‌های اسـتان مـازنـدران» (مـازنـد مـحـتوا mazandmohtava.ir) بارگذاری کردیم، رمزینه پاسخ‌سریع فیلم‌ها را هم ساختیم.
طرحمان را در تاریخ هفتم مهرماه سال 1399 در شهرستان محمودآباد افتتاح کردیم. اداره آموزشوپرورش این شهرستان رمزینه‌ها را روی کاغذ پشت‌چسب‌دار چاپ کرد و در اختیار چند‌هزار دانش‌آموز این شهرستان گذاشت. در مرحله بعد، پس از درخواست‌هایی که از سایر شهرهای استان و همچنین سایر استان‌ها دریافت کردیم، رمزینه‌های پاسخ‌سریع را در اختیارشان قرار دادیم.
در مرحله اول 2700 رمزینه پاسخ‌سریع ساختیم. بیش از 10 بار هر کد را چک می‌کردم تا مشکل نداشته باشد. برای بررسی‌های بیشتر به مدرسه‌ها سر می‌زدم و با مدیران صحبت می‌کردم. در مورد میزان استفاده دانش‌آموزان از رمزینه‌های چاپ‌شده و میزان رضایتمندی آنان سؤال می‌کردم و پیگیر بودم. آن‌ها اعلام می‌کردند بهتر این بود که این رمزینه‌های پاسخ‌سریع کامل‌تر باشند و همه مباحث درسی را پوشش دهند. ما چون وقت کمی برای تولید محتوا در اختیار داشتیم، نتوانستیم همه مباحث درسی را پوشش دهیم. اما وقتی با استقبال دانش‌آموزان و اولیا مواجه شدیم، در مرحله دوم بیش از هزار رمزینه اضافه کردیم.
در درس‌هایی چون ادبیات، عربی و علوم، برای هر درس یک رمزینه ساختیم و در اولین صفحه هر درس قرار دادیم. اما در درس‌هایی مثل ریاضی ممکن بود برای یک صفحه حتی چند رمزینه داشته باشیم. در نهایت وزارت آموزشوپرورش از ما دعوت کرد طرح را به آنان معرفی کنیم و در مورد آن توضیح دهیم. بعد از آن «سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» تصمیم گرفت طرح را در سطح کل کشور اجرا کند. اکنون از فناوری رمزینه پاسخ‌سریع در بسیاری از کتاب‌های درسی سال تحصیلی 1401-1400 استفاده شده است.
دانش‌آموزان، با رمزینه‌های پاسخ‌سریـع کتاب درسی به محتواهایـی هدایـت خواهنـد شد که دریافت‌کننده منفـعل باشنـد، یـا بـه تمرین‌های تعاملی، محیـط‌های شبیـه‌سازی‌شده و بازی‌های رایانه‌ای نیز هدایت می‌شوند؟
هر اطلاعاتی را که بتوانیم در فضای اینترنت بارگذاری کنیم، می‌توانیم لینک آن را به رمزینه تبدیل کنیم تا دانش‌آموزان با پویش (اسکن) رمزینه به آن نشانی اینترنتی منتقل شوند. ما در طرح آزمایشی‌مان از فیلم، صوت و پاورپوینت برای آموزش استفاده کرده‌ایم. پیشنهاد می‌کنم نرم‌افزاری طراحی شود تا دانش‌آموزان با اسکن هر کیوآرکد به مجموعه‌ای از آموزش‌ها، از جمله فیلم‌ها و پویانمایی‌های متنوع، صفحه‌های پرسش‌وپاسخ، فعالیت‌های پژوهشی و فعالیت‌هایی مرتبط با سبک‌های متفاوت یادگیری دسترسی پیدا کنند. همچنین لازم است هر ساله محتواهای ذخیره‌شده در رمزینه‌ها به‌روز شوند. میتوان برای این کار فراخوان داد تا معلمان و دانش‌آموزان همه نقاط کشور در تولید محتواهای آموزشی، برای ذخیره در رمزینه‌های پاسخ‌سریع کتاب درسی، مشارکت داشته باشند. این کار به افزایش اثربخشی این فناوری کمک خواهد کرد.
دانش‌آموزان از چه طریقی می‌توانند رمزینه‌های پاسخ‌سریع را اسکن کنند؟ آیا در اجرای آزمایشی، دستورالعمل استفاده از رمزینه‌ها را در اختیار دانش‌آموزان قرار داده‌اید؟
بله. به کمک یکی از همکارانم دستورالعمل استفاده از رمزینه‌های کتاب درسی را در قالب فیلمی 70 ثانیه‌ای در اختیار دانش‌آموزان گذاشته‌ایم. دانش‌آموزان می‌توانند برنامه‌های متعدد پویش رمزینه پاسخ‌سریع (اسکن کیوآرکد)، از جمله «QR scanner» را از فروشگاه «گوگل پلی» یا بازار به‌صورت رایگان دانلود و نصب کنند. سپس با بازکردن این برنامه و قراردادن دوربین گوشی هوشمند روی رمزینه کتاب درسی، در صورتی که گوشی به اینترنت وصل باشد، به اطلاعات ذخیره‌شده در رمزینه دسترسی خواهند داشت. با تهیه دستگاه بارکدخوان نیز میتوان اطلاعات رمزینه را در رایانه مشاهده کرد؛ اما این دستگاه هزینهبر است. همچنین، در صورتی که لینک رمزینه‌ها در فایل «پی‌دی‌اف» کتاب درسی فعال باشد، دانش‌آموز می‌تواند با کلیک‌کردن روی آن، به صفحه موردنظر برود.
معلمـان چگونــه می‌توانند رمزینه پاسخ سریع بسازند؟
ابزارهای متفاوتی وجود دارند که ساخت رمزینه را به‌صورت رایگان انجام می‌دهند. از جمله اینکه معلمان می‌توانند با مراجعه به وب‌سایت «qr-code-generator.com»، رمزینه موردنظر خود را بسازند. در این سایت ابتدا محتوایی را که قصد دارند آن را به رمزینه تبدیل کنند انتخاب می‌کنند تا ساخت رمزینه به‌راحتی انجام شود. معلمان اگر تصمیم دارند برای فیلم آموزشی خود رمزینه بسازند، لازم است ابتدا آن را در سایتی همچون «آپارات» بارگذاری کنند. سپس نشانی سایت را در فضای مربوطه در وب‌سایت «qr-code-generator.com» قرار دهند تا ساخت کیوآرکد به‌سرعت و به‌صورت رایگان انجام شود و بتوانند آن را بارگیری (دانلود) کنند.
آیا نمونه‌های خارجی استفاده از رمزینه‌ها را در آموزش بررسی کرده‌اید؟ تجربه موفق خارجی درباره استفاده از رمزینه‌ها در کتاب‌های درسی وجود دارد؟
کشورهای عربستان و مصر در برنامه «سهل» که مخصوص تدریس مجازی است، از رمزینه استفاده کردند. ما در تاریخ 7 مهرماه 1399 رمزینه‌ها را در اختیار دانش‌آموزان قرار دادیم و برنامه سهل دو هفته قبل‌تر از ما معرفی شد. تقریباً ما هم‌زمان با آن‌ها این فناوری را به کار گرفتیم. قبل از آن در نظام آموزشی هیچ کشوری از رمزینه استفاده نشده بود.
در آخر هر نکته و پیشنهادی که ذکر آن را لازم می‌دانید، بفرمایید؟
در حال حاضر امکان استفاده از فناوری رمزینه سریع‌پاسخ برای دانش‌آموزانی که به گوشی هوشمند و اینترنت دسترسی ندارند، فراهم نیست. برای کسانی که گوشی هوشمند دارند، اما به اینترنت دسترسی ندارند، پیشنهادی دارم. میتوان محتواها را در گوشی این دانش‌آموزان ذخیره کرد و نرم‌افزاری طراحی کرد که بعد از پویش رمزینه (اسکن کیوآرکد)، به جای جست‌وجو در اینترنت، در فایلهای گوشی جست‌وجو کند و دانش‌آموز را به محتوای ذخیره‌شده در رمزینه هدایت کند. انجام این کار در مسیر گسترش عدالت آموزشی خواهد بود.