هر مخاطبی که سواد خبری دارد، همواره در مواجهه با اخبار و گزارش‌های خبری باید حساسیت فراوان به خرج دهد تا دریابد خبرنگار برای کشف واقعیت چه مقدار تلاش کرده است یا چه عواملی ممکن است مانع تلاش وی برای تحقق این امر شده باشند. ما زمانی می‌توانیم به مطالب خبرنگار اعتماد کنیم که مطمئن شویم او صادقانه و با پشتکارِ لازم برای کشف و انتشار واقعیت تلاش کرده است. حاصل این تلاش بالطبع در ثمره‌ی کارش مشهود است. حال با توجه به این مهم، خبر یا گزارشی همانند آنچه با تیتر «جزئیات یازده عامل تحقق حماسه‌ی اقتصادی»1 را که در خبرگزاری تسنیم منتشر شده است، بخوانید و سپس به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:
- چه کسی خبر یا گزارش را تهیه‌کرده است؟ آیا او را می‌شناسید؟ این خبرنگار در کدام رسانه فعالیت می‌کند؟
- آیا رسانه‌ای که این خبر یا گزارش را منتشر کرده است، به نهاد یا سازمان خاصی وابسته است؟
- این گزارش چقدر به حدود فعالیت رسانه‌ای که آن را منتشر کرده، نزدیک است؟
- خبرنگار تلاش کرده چه پیامی را به شهروندان منتقل کند؟
- خبرنگار چگونه پیام خود را منتقل کرده است؟
- آیا از این گزارش می‌توان به دیدگاه، نگرش و عقیده‌ی خبرنگار پی برد؟
- آیا خبرنگار برای انتقال پیام خود، همه‌ی تلاشش را به کار گرفته است؟
- اگر شما جای خبرنگار بودید، این روش را برای تهیه‌ی گزارش انتخاب می‌کردید؟ انتقال این پیام از چه روش‌های دیگری ممکن بود؟
- جست‌وجوها چه چیزی را درباره‌ی عقیده‌ها و دیدگاه‌های خبرنگار آشکار می‌کند؟
- جست‌وجوها چه چیزهایی را درباره‌ی تارنما، نرم‌افزار کاربردی یا روزنامه‌ای آشکار می‌سازد که خبرنگار خبر یا گزارشش را از آن طریق منتشر کرده است؟
- آیا به غیر از رسانه‌ای که خبر از طریق آن نقل شده است، روزنامه، تارنما یا نرم‌افزار کاربردی دیگری می‌شناسید که این گزارش را نقل کرده باشد؟
- از کلیدواژه‌ها برای جست‌وجوی خبرهای مرتبط و درک بهتر هدف‌های خبرنگار استفاده کنید؛ مثلاْ در این گزارش کلیدواژه‌هایی مانند حماسه‌ی اقتصادی، اقتصاد مقاومتی، اقتدار ملی می‌توانند کمک‌کننده باشند. طبق جست‌وجوی شما، هدف خبرنگار از تولید این گزارش چه بوده است؟ اطلاع‌رسانی، متقاعدکردن، سرزنش‌کردن، ارتقای دیدگاه مخاطب یا ...؟
- آگاهی از علاقه‌ها، تعصب‌ها و هدف‌های خبرنگار چگونه ممکن است درک شما را از گزارش تغییر دهد؟
- چه شخص یا اشخاصی ممکن است از این گزارش نفع ببرند یا ضرر کنند؟ چگونه؟
عوامل درون و برون‌سازمانی متعددی در تولید، نشر و بازنشر محتواهای خبری بر خبرنگار تأثیر می‌گذارند. برخی از این عوامل عبارت‌اند از:
- تعیین موضوع؛
- نوع و شکل پوشش آن موضوع؛
- ترفندها (تاکتیک‌ها) و راهکارهای (تکنیک‌های) استفاده‌شده در این رابطه؛
- تنظیم، چینش و اولویت‌گذاری؛
- برجسته‌سازی؛
- شکل و نوع قالب محتوایی؛
و... .
گاه همین عوامل سبب می‌شوند رویداد یا حادثه‌ای به‌درستی یا به‌طور کامل پوشش داده نشود. گاهی نیز محدودیت‌های پوشش خبری در ملاحظه‌های امنیتی، سیاسی، قانونی، عرفی و... ریشه دارد که به ملاحظه‌های برون‌سازمانیِ رسانه مربوط می‌شود. حتی در پوشش رویداد، حادثه یا موضوعی، ممکن است افرادی حقیقی و حقوقی خبرنگار را تحت فشار بگذارند یا حتی با تهدیدهای متعدد او را ناچار به روایت رویداد یا حادثه‌ای کنند. در برخی اوقات نیز خبرنگار در چارچوب سیاست رسانه‌اش ممکن است به تحریم (بایکوت) خبری درباره‌ی موضوع یا فردی حقیقی یا حقوقی دست بزند و اخبار مربوط به آن را پوشش ندهد.
با همه‌ی محدودیت‌های درون و برون‌سازمانی، مخاطب از خبرنگار و رسانه انتظار دارد ضمن اینکه خبر را با صحت، دقت و سرعت منتشر می‌کند، تمام تلاش خود را برای یافتن و انعکاس واقعیت به کار گیرد. اگر مخاطب به خبرنگار اعتماد کند، صحت مطالب و تحلیل‌هایش از رویدادها را باور می‌کند و مطمئن می‌شود خبرنگار در پی فریبش نیست. درستی و دقیق‌بودن مطالب برای اعتبار خبرنگار و اعتماد کاربر مخاطب به خبر و رسانه حیاتی است. در همین چارچوب، خبرنگار هم باید تلاش کند در مسیر کشف واقعیت، اسیر خبرهای جعلی و اطلاعات نادرست نشود، چراکه ممکن است از مسیر درست منحرف شود و کاربر را گمراه کند. وقوع این اتفاق، حتی برای یک‌بار هم، به اعتبار خبرنگار و رابطه‌ی وی با مخاطب لطمه می‌زند و این رابطه ترمیم‌پذیر نیست. این جمله‌ی امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام) را همواره به یاد داشته باشیم که می‌فرمایند: «لا سنةُ أفضلُ منَ التحقیق»: هیچ راهی برتر از تحقیق و حقیقت‌جویی نیست (غررالحکم، جلد اول: 775).