توجه به این نظام موجب توسعه‌یافتگی است. جوامع توسعه‌یافته را از منظر آموزش‌وپرورش جامعه دانش‌بنیان می‌نامند. جامعه دانش‌بنیان جامعه‌ای است که بقای آن منوط به خلق دانش از طریق تحقیق و پژوهش است و شکوفایی آن را نوآوری‌های دانشی تضمین می‌کنند. مؤلفه‌های نظام آموزش‌وپرورش در جامعه دانش‌بنیان، دانش‌آفرینی و ایجاد نوآوری دانشی با مفهوم قابلیت خلق دانش و تبدیل آن به نوآوری است. به عبارت دیگر، نظام آموزش‌وپرورش در شکل‌دهی به آینده علم و فناوری تأثیر بسزایی دارد. در نظام آموزش‌وپرورش نهادهای علمی و پژوهشی شکل می‌گیرند و علاوه بر مأموریت اصلی‌شان برای دانش‌آفرینی و تولید نوآوری‌های دانشی، غرور ملی را تقویت خواهند کرد.
آینده‌نگری و تلاش برای طراحی و برنامه‌ریزی برای آن، به شدت بر زندگی روزمره مردم تأثیر می‌گذارد و توانی بالقوه دارد تا رفتار و محیط فعلی آن‌ها را تغییر دهد. از این‌رو، کمبود ابزار و تکنیک برای کمک به طراحان در آینده‌ای نزدیک، به‌عنوان یک نیاز در فرایند طراحی شناخته شده است (Dash, 2019). هنگامی‌که واژه «آینده‌پژوهی» مطرح میشود، افراد با تجزیه آن به درک معنایش می‌پردازند و براساس برداشت ذهنی خود از این عبارت، درباره آینده و در موضوع مورد مطالعه قضاوت می‌کنند.
آینده‌پژوهی که یکی از اصطلاحات نوپیداست، کم‌کم در رشته‌ها و دانش‌های گوناگون در حال جا باز کردن و عادی شدن است. کری بیچ (2006) می‌نویسد: «آینده‌پژوهی با معیارهای کمی انجام میشود و ماهیت آن با اقدامات شبه‌علمی مانند پیش‌گویی یا علمی ـ تخیلی متفاوت است. ارتباط، انسجام منطقی، سادگی، قابلیت امتحان، وضوح واژه‌ها، تعریف دامنه، مشخص بودن محدودیت‌ها و مرزها، شفافیت و مدیریت عملی از ویژگی‌های آینده‌پژوهی هستند.» مطالعات آینده، آینده‌نگری یا آینده‌پژوهی، فلسفه، علم، هنر و عمل تشکیل آینده‌های محتمل، ممکن و ارجح و جهان‌بینی و اسطوره‌های زیربنایی را در برمی‌گیرد (میس هال و میس هال، 1975 به نقل از نوبخت، 1393). در نگرش کلی، آینده‌پژوهی حوزه‌‌ای است میان‌رشته‌ای و امکان شناسایی رویدادها و روندهای مؤثر در شکل‌گیری تحولات آینده و دستیابی به تصویر آینده را فراهم میکند (خلیلی، حیدری و یاری، 1395).
در آینده‌پژوهی، گردآوری اطلاعات عموماً به روش کتابخانه‌ای انجام میشود و در مواردی که اطلاعات موردِنیاز از طریق انجام مصاحبه یا توزیع پرسش‌نامه صورت می‌گیرد، از روش میدانی نیز استفاده میشود.
انواع روش‌های آینده‌پژوهی
14 روش پیشنهادی کری بیچ درباره آینده‌پژوهی
1. تحلیل لایه‌ای عِلّی (CLA)1
از این روش به‌عنوان ابزاری برای یافتن علل پدیده‌های اجتماعی و پیش‌بینی مسیر آینده پدیده‌ها استفاده میشود. به‌عنوان یک نظریه، تحلیل لایه‌ای عِلّی، روش‌های تجربی، تفسیری، انتقادی و یادگیری عملی دانش را باهم تلفیق میکند. این روش در تدوین سیاست‌های مؤثرتر، عمیق‌تر، جامع‌تر و درازمدت مفید است (گواهی، 1396).
2. تکنیک تاپسیس فازی2
تکنیک تاپسیس فازی یکی از روش‌های مرسوم در بحث تصمیم‌گیری چند معیاره MADM است که قابلیت‌های قابل‌توجهی دارد. برای استفاده از این روش به یک ماتریس تصمیم‌گیری نیاز داریم که ردیف‌های این ماتریس گزینه‌ها و ستون‌های آن معیارها هستند.
3. بررسی دقیق محیط3
بررسی دقیق محیط، فرایند جمع‌آوری و توزیع اطلاعات برای مقاصد راهکنشی یا راهبردی است. این فرایند دربرگیرنده کسب اطلاعات واقعی و انتزاعی در مورد محیط تجاری است که شرکت در آن فعالیت میکند یا قصد دارد به آن وارد شود.
4. طراحی سناریو4
سناریو، پیش‌بینی قطعی و دقیق جهان آینده نیست، بلکه توصیفی از رویدادهای ممکن و چندگانه است که امکان وقوع آن‌ها در آینده وجود دارد (Cairns & Wright, 2018). به بیان دیگر، سناریوها آمیزه‌ای از پیش‌بینی‌های تخیلی و در عین حال واقع‌گرایانه از رخدادهای احتمالی آینده هستند. با استفاده از سناریوها می‌توانیم درباره آنچه باید بعدها انجام دهیم، به‌طورجدی بیندیشیم.
5. روش دلفی
روش دلفی روشی منظم و تعاملی است که بر نظرات متخصصان مستقل اتکا میکند. متخصصانی که به‌دقت انتخاب شده‌اند، در دو یا چند دور به پرسش‌نامه‌ها پاسخ می‌دهند. پس از هر دور، یک نفر خلاصه پیش‌بینی‌ها و دلایل آن‌ها را بدون ذکر نام آن‌ها گردآوری میکند. به این صورت متخصصان تشویق می‌شوند با مشاهده پاسخ دیگر اعضای گروه، نظرات خود را بازبینی کنند. در این فرایند، دامنه پاسخ‌ها کوچک‌تر و گروه به سمت پاسخ صحیح متمرکز میشود.
6. تاریخ آینده5
تاریخ آینده، تاریخ فرضی و منطقی آینده است و نویسندگان علمی ـ تخیلی آن را برای ساختن پیش‌زمینه مشترک به کار می‌برند. گاهی اوقات نویسنده برنامه زمانی رویدادها را ارائه می‌دهد و گاهی اوقات خواننده می‌تواند ترتیب داستان را از اطلاعات فراهم‌شده بازسازی کند.
7. کارگاه‌های آینده6
کارگاه آینده یک تکنیک آینده‌پژوهی اسـت که رابـرت جانـگ7 و نوبرت مولر8 در دهه 1970 شکل دادند. این روش گروهی از افراد را قادر میکند نظرات جدید و راه‌حل‌های خود را درباره مشکلات اجتماعی بیان کنند. کارگاه آینده به‌ویژه برای کسانی مفید است که تجربه اندکی از فرایند تصمیم‌گیری خلاق دارند (مثلاً کودکان و نوجوانان).
8. حالت شکست و تحلیل تأثیرات9
حالت شکست و تحلیل تأثیرات فرایندی در مدیریت اجرایی است که برای تحلیل ناکامی‌های بالقوه در سیستم، طبقه‌بندی آن‌ها برحسب شدت و تعیین آثار آن‌ها بر سیستم به کار می‌رود.
9. چرخ آینده10
چرخ آینده ابزاری برای نمایش گرافیک عواقب مستقیم یا غیرمستقیم یک تغییر یا توسعه خاص است. این روش را جروم گلن11 در 1971 اختراع کرد. چرخ آینده روشی برای سازمان‌دهی تفکر و سؤال درباره آینده، و نوعی طوفان مغزی ساختار یافته است.
10. تحلیل شبکه اجتماعی12
هر شبکه اجتماعی، ساختاری اجتماعی است که از افراد (سازمان‌ها) به نام «گروه» ساخته شده است که با یک یا چند نوع وابستگی درونی مانند دوستی، خویشاوندی، معادلات مالی، نفرت، روابط عقیدتی و غیره، با هم ارتباط دارند. تحلیل شبکه اجتماعی، روابط اجتماعی را برحسب نظریه شبکه درباره گروه‌ها و رشته‌ها بررسی میکند.
11. مهندسی سیستم‌ها13
فـنون مهندسـی سیستـم‌هـا در پروژه‌های پیچیده‌ای مانند طراحی فضاپیما، روبات‌ها و ساخت پل‌ها به کار می‌روند. در این فن از ابزارهای متعددی مانند الگوسازی و شبیه‌سازی، تحلیل الزامات و برنامه‌ریزی زمانی برای مدیریت پیچیدگی‌ها استفاده میشود.
12. تحلیل رویه1۴
اصطلاح تحلیل رویه به جمع‌آوری اطلاعات و تلاش برای کشف یک الگو یا رویه گفته میشود. در مدیریت پروژه، تحلیل رویه یک تکنیک ریاضی است که از نتایج بررسی تاریخی برای پیش‌بینی نتایج آینده استفاده میکند. امروزه روش تحلیل رویه به علم مطالعه تغییرات در الگوهای اجتماعی شامل مد، فناوری و رفتاری مصرف‌کننده اطلاق میشود (Chapman, 2018).
13. تحلیل ریشه‌شناسی1۵
تحلیل ریشه‌شناسی (حل مسئله) روشی است که فریتز زویکی16 آن را برای بررسی راه‌حل‌های مختلف یک مسئله چندبعدی غیرکمی اختراع کرد. در این روش ساختار درونی لغات مطالعه و رابطه بین شکل ظاهری و عمق کلمات کشف میشود (Straka, et al, 2016).
14. پیش‌بینی فناوری17
تکنیک پیش‌بینی فناوری به ویژگی‌های فناورانه می‌پردازد؛ مانند سطوح عملکرد فنی، از جمله سرعت هواپیمای نظامی، قدرت موتورهای آینده، صحت و دقت یک ابزار اندازه‌گیری، و شمار ترانزیستورها در یک قطعه در سال‌های آینده.
آینده‌پژوهی در نظام آموزش‌وپرورش
آینده‌پژوهی در نظام آموزش‌وپرورش با رویکرد پاسخ‌گویی به نیازهای آینده جامعه و تربیت نسل‌های آینده براساس آموزه‌ها و ارزش‌های ملی و مذهبی در کلیه حوزه‌ها، می‌تواند به شکل‌های متعددی استفاده شود. با توجه به مبانی و اصول آینده‌پژوهی و تأثیر و اهمیت آن بر تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری در تعیین چگونگی و نحوه فعالیت‌های آموزشی و پرورشی از یک‌سو و همچنین الهام از فنون و روش‌های آینده‌پژوهی و تأثیر آن بر یادگیری بهتر از سوی دیگر، می‌توان دو وجه اصلی برای توجه به آینده‌پژوهی در نظام آموزش‌وپرورش برشمرد.
آینده‌پژوهـی در آموزش‌وپرورش با چند مؤلفه بیان میشود:
- تعریف آینده‌های مطلوب و مرجح در آموزش‌وپرورش؛
- ارائه تصویری از وضعیت آینده فناوری یادگیری و تأثیر آن بر فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی؛
- کشف‌موقعیت‌های‌جدیددر حوزه آموزش‌وپرورش ناشی از تغییرات محیطی؛
- پیش‌بینی آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی ناشی از شرایط نوین آموزش‌وپرورش؛
- ایجاد انعطاف در ساختار و مأموریت‌های نهاد آموزش‌وپرورش با هدف کنترل آسیب‌های آینده؛
- بازبینی راهبردها و اهداف نهاد آموزش‌وپرورش؛
- برآورد و تعیین نیازمندی‌های جدید نظام آموزش‌وپرورش متناسب با آینده؛
- تصویرسازی آینده اقتصادی بازار کسب و کار آموزش‌وپرورش؛
- تعریف مواضع مسئولان و تصمیم‌گیران نظام آموزش‌وپرورش در مواجهه با بحران‌های آینده؛
- ارتقای فرایند یادگیری متأثر از روش‌های آینده‌پژوهی.
آن‌هایی که فنون و روش‌های آینده‌پژوهی را فرا گرفته باشند، قدرت مطالعه آینده را کسب می‌کنند. یادگیری روش‌های آینده‌پژوهی می‌تواند کیفیت یادگیری افراد را بالا ببرد.
به عبارت دیگر، کسی که به حوزه آینده‌پژوهی قدم می‌گذارد، تنها به یادگیری مجموعه‌ای از فنون و روش‌ها و کسب دانش آینده مبادرت نمی‌کند، بلکه ناخودآگاه کیفیت یادگیری خود را ارتقا می‌دهد و این سبب میشود بتواند در یادگیری دیگر مطالب، علوم و تخصص‌ها، مهارت بیشتری به دست آورد (همتی و همکاران، 1394: 67-59). حداقل توانمندی‌هایی را که با آشنایی و فراگیری فنون و روش‌های آینده‌پژوهی در آموزش‌گیرندگان به‌وجود می‌آید، می‌توان در قالب این موضوعات دسته‌بندی کرد:
- افزایش نقش مؤثر آموزش‌گیرندگان در کشف اطلاعات مورد نیاز خود و دیگران؛
- افزایش مشارکت و تعامل آموزش‌دهنده و آموزش‌گیرندگان؛
- افزایش پیوستگی و درک برنامه‌های درسی با موضوعات مرتبط؛
- آشنایی آموزش‌گیرندگان با شیوه‌های یادگیری؛
- افزایش به‌کارگیری تمامی حواس پنج‌گانه در فرایند یادگیری؛
- بالا بردن افق‌های زمانی دوران یادگیری در آموزش‌گیرندگان
بحث و نتیجه‌گیری
آنچه دیدیم، مقدمه‌ای اجمالی بر آینده‌پژوهی و روش‌های مربوط به آن بود. قطعاً کشور ما، به‌خصوص در بخش آموزش‌وپرورش، نیاز مبرمی به پرداختن به این دانش جدید دارد. این مهم فراهم نخواهد شد، مگر با عزم ملی در جهت پیشرفت کشور و از همه مهم‌تر نهادینه کردن تفکر و تعقل در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های آموزشی، به‌گونه‌ای که منافع در قالب برنامه‌ای ماندگار و بلندمدت دیده شوند.
در انتها می‌توان گفت، هرچند که در حال حاضر چشم‌انداز 20 ساله کشور نقطه آغاز بسیار خوبی برای نهادینه کردن ژرف‌اندیشی برای آینده است، ولی مهم‌تر از آن، اجرای صحیح و حرکت در جهت پیاده‌سازی آن است. در حال حاضر، افق روشنی از اجرای سند چشم‌انداز به چشم نمی‌خورد، ولی امید آن می‌رود که مسئولان در این خصوص اقدامات عاجل به عمل‌آورند و جامعه اسلامی ایران را به هدف غایی و جایگاه واقعی آن برسانند. در این راه نباید نقش مهم مردم کشور و پرورش افکار و رفتار ایشان را نادیده گرفت. شاید بهتر باشد از هم‌اکنون روی تربیت نسل‌های آینده برنامه‌ریزی دقیقی انجام دهیم.
پی‌نوشت‌ها
1. Causal Layered analysis
2. Topss
3. Environmental Scanning
4. Scenario method
5. Future history
6. Future Workshops
7. Robert Jong
8. Nobert Mueller
9. Failure Mode And Effects Analysis
10. Futures wheel
11. Jerome C. Glenn
12. Social Network Analysis
13. Systems Engineering
14. System Engineering
15. Morphological Analysis
16. Fritz Zwicky
17. Technology Forecasting