درس‌پژوهی
نویسنده: محمدرضا سرکارآرانی
ناشر: تهران، مرآت
نوبت چاپ: سوم، 139٤
چیستی درس‌پژوهی
درس‌پژوهی الگوی عملی بازبینی مداوم الگوهای ذهنی و بازاندیشی مشارکتی عمل کارگزاران آموزشی و الگویی مؤثر برای بهبود مستمر آموزش در مدرسه است1. این الگو به‌مثابه روش نوین پژوهش در عمل2 و هسته‌های کوچک تحول در آموزش، به گسترش پژوهش و تولید دانش حرفه‌ای در مدرسه کمک می‌کند. به‌علاوه، بر فرایند یادگیری گروهی و بهسازی مستمر (تدوین برنامه، اجرا، بازبینی و بازاندیشی، یادگیری و ترویج یافته‌ها) مبتنی است و فرصتی برای سهیم شدن کارگزاران آموزشی در تجربه‌های یکدیگر فراهم می‌آورد.
این مدل پژوهش در کلاس درس در عمل بر چرخه یادگیری گروهی، کیفی، مشارکتی و مداوم کارگزاران آموزشی شامل مراحل پنج‌گانه «تبیین مسئله، طراحی، عمل، بازاندیشی و یادگیری» استوار است.
ابتدا معلمان مسائل آموزشی را بررسی و سؤالات پژوهش در کلاس درس را تبیین میکنند. سپس طرحی را برای اجرای پژوهش مشارکتی خود پیشنهاد میدهند. آن‌گاه آن را به اجرا می‌گذارند و در عمل روند اجرا را به دقت مشاهده میکنند. سپس فرایند عمل انجام شده را ارزیابی و بازبینی میکنند. در این فرایند، یادگیری معلمان از یکدیگر به‌صورت مشارکتی سازماندهی می‌شود و در عمل ظرفیت مدرسه برای تولید و به‌کارگیری دانش حرفه‌ای در مدرسه و گسترش امکان «تغییر خودپایدار3» و مستمر افزایش می‌یابد.
تبیین مسئله شامل کالبدشکافی فرایندهای عمل آموزشی و عوامل مؤثر بر آن، برای کسب اطلاع از چگونگی انجام‌گرفتن آن‌ها، نوع احساس و تفکر معلمان در فرایند عمل تربیتی و بررسی باورها و الگوهای ذهنی است که بر عمل آن‌ها تأثیر می‌گذارند. مهم‌ترین سؤالات پژوهش در این مرحله و از نحوه ارزیابی هدف‌های تعیین‌شده، کارکردهای هر یک از عناصر، نتایج به‌دست‌آمده و دشواری‌های پیش رو تعیین می‌شوند.
در ژاپن، کمیته‌ای برای هماهنگی برنامه‌های درسی و آموزشی و مسائل مربوط به امور آموزشی در هر مدرسه وجود دارد. در جلسات این کمیته، مسائل آموزشی در آغاز هر سال تحصیلی ـ هفته اول آوریل ـ مورد بحث قرار می‌گیرند. مباحث بیشتر بر بازبینی نتایج عمل تربیتی سال گذشته استوارند و بر توانایی‌های مدرسه به‌عنوان سازمان یادگیرنده متمرکزند. سرفصل مسائلی که این کمیته ارائه می‌دهد، موضوع گفت‌وگوهای جمعی کارگزاران آموزشی در نشست‌هاست. مسائل پژوهشی معلمان در مدرسه در این نشست‌ها تعیین و گروه‌های پژوهشی متناسب با آن‌ها سازماندهی می‌شوند.
طراحی شامل خلق ایده‌ها، تهیه نقشه عملی برای اجرایی ساختن آن‌ها و سازماندهی مجدد توانایی‌های سازمانی در قالب‌های اثربخش‌تر برای رسیدن به هدف‌های آموزشی و تربیتی است. در این مرحله، کارگزاران آموزشی تلاش میکنند میان توانایی‌های عمل خود و الگوهای رفتاری در نظامی که آن‌ها را دربر گرفته است، ارتباط برقرار کنند، راه‌های مؤثر پیوند میان آن‌ها را بیابند و راهبردهای اثربخش تغییر و بهسازی آموزش را پیدا کنند. این‌ها از جمله مهم‌ترین سؤالاتی هستند که در این مرحله مطرح می‌شوند: چقدر از مشکلات امروز سازمان از راه‌حل‌های مسائل دیروز ناشی می‌شود؟ گام بعدی را چرا، چگونه و به چه منظوری باید برداشت و چگونه می‌توان میان خلق ایده‌ها و عملی ساختن آن‌ها در سازمان ارتباط اثربخشی ایجاد کرد؟
در فرایند درس‌پژوهی، همه معلمان با شرکت در بحث‌های گروهی در مورد سؤالات پژوهشی مدرسه ـ مثلاً بهبود تعامل بین معلم و دانش‌آموزان ـ در فرایند آموزش و یادگیری درس‌های ریاضی و علوم گفت‌وگو میکنند. سپس در مورد محتوا و روش‌های تدریس استفاده شده در همه پایه‌ها برای موضوعات درسی ریاضی و علوم بحث میکنند و به‌صورت مشارکتی چند طرح درس معین برای بهسازی روش‌های آموزش تهیه میکنند. در نهایت نیز طرح جامع روش‌های بهبود آموزش ریاضی و علوم را در پایه‌های گوناگون ارائه میدهند.
عمل به معنای انجام وظیفه یا اجرای نقشه است که بر اساس چارچوب تجربی معینی در ذهن تهیه شده است. نحوه عمل افراد تا حدود زیادی تابعی از کیفیت بازاندیشی در فرایند عمل گذشته، برقراری ارتباط مؤثر میان عوامل اثرگذار، روش تصمیم‌گیری، مبانی نظری و رویکردهای تعیین‌کننده نحوه عمل، پیش‌فرض‌های ذهنی، شرایط زمانی و نحوه تعامل همکاران است.
در این مرحله، یکی از معلمان طرح درسی را که با مشارکت همکاران تهیه شده است، اجرا می‌کند و سایر معلمان، به‌عنوان مشاهده‌گرانی فعال، در کلاس درس حضور می‌یابند. آنان هر آنچه را در کلاس روی می‌دهد، به دقت زیر نظر دارند و به روش‌های گوناگون داده‌های لازم را جمع می‌‌آورند. در این مرحله، معمولاً هر معلم نقش ویژه‌ای دارد؛ یکی به ضبط ویدیویی فعالیت‌های کلاس درس می‌پردازد، دیگری فرایند آموزش و یادگیری را به‌طور کلی ارزیابی می‌کند، معلم دیگر روی مشاهده مدیریت کلاس متمرکز می‌شود، دیگری ممکن است فقط تعامل بین معلم و دانش‌آموزان خاصی را زیر نظر داشته باشد و معلم دیگر تعامل دانش‌آموزان در گروه‌های یادگیری کوچک را بررسی کند.
بازاندیشی شامل مشاهده فعال و ارزیابی پیش‌فرض‌های ذهنی عمل انجام شده است. در این مرحله، نتایج به‌دست‌آمده از عمل، در ارتباط با اندیشه حمایتی آن و نقشه طراحی شده، رویکرد، روش و ابزارهای به‌کاررفته تجزیه‌وتحلیل می‌شود. در این مرحله، امکان عملی تعامل معلمان برای فهم مشترک و سهیم‌شدن در تجربه و دانش یکدیگر فراهم می‌شود. بازاندیشی فرصتی مغتنم برای بررسی، آزمون، به‌کارگیری و مشاهده نتایج عمل انجام‌شده است. از این طریق، آدمی امکان آموختن از تجربه خویش را می‌یابد و خود و دیگران را در نتایج آن سهیم می‌کند.
بعد از تدریس، همه معلمان به‌صورت گروهی مشاهد‌ه‌ها و ارزیابی خود را از کلاس درس، با توجه به طرح درس مشارکتی، به بحث می‌گذارند و عمل انجام شده (تدریس) را در ارتباط با طرح درس ارائه شده و پرسش‌های پژوهشی خودارزیابی میکنند. در این جلسه که به «بازاندیشی در اجرای درس» معروف است، موضوع تدریس، ابزار استفاده شده، روش‌های آموزشی، مسائلی که معلم در کلاس مطرح کرده، جزئیات تعامل بین معلم و دانش‌آموزان و ویژگی‌های فردی و فعالیت های یادگیری هر دانش‌آموز در کلاس به بحث گذاشته می‌شود. با توجه به شواهد و داده‌های جمع‌آوری‌شده از کلاس، ارزیابی از آن‌ها ارائه و تلاش می‌شود با تجزیه‌وتحلیل آن‌ها پاسخی مناسب برای پرسش‌های پژوهشی در کلاس درس به دست آید.
یادگیری درس‌پژوهی به کارگزاران آموزشی کمک می‌کند پیش‌فرض‌های ذهنی خود را بکاوند، مهارت‌های گفت‌وگو با خود و دیگران را ترویج کنند، از خود ـ «خود به‌عنوان آموزگار» ـ و دیگران بیاموزند، به بازاندیشی مستمر در رفتار خود بپردازند، و با آزمون مداوم تجربه‌ها، بهسازی الگوهای ذهنی و تبدیل آن‌ها به دانش حرفه‌ای و قابل‌دسترس برای همه، به نوآوری در آموزش، یادگیری برای آموزش، غنی‌سازی یادگیری، و آموزش برای یادگیری اثربخش یاری رسانند.
در این مرحله، معلمان با بازنگری و بازسازی طرح درس خود بر اساس مشاهده و بازاندیشی و بحث درباره آن، پیشنهادهای جدیدی برای بهسازی فرایند یاددهی ـ یادگیری ارائه میدهند و بر اساس آن‌ها طرح نوینی می‌سازند، فرایند درس‌پژوهی را دوباره در چرخه جدید یادگیری آغاز میکنند و تجربه‌های به‌دست‌آمده از عمل گذشته را می‌آزمایند. معلمان بر اساس آنچه یاد گرفته‌اند و آنچه باید بدان دسترسی پیدا کنند، برای غنی‌سازی یادگیری و مدیریت کلاس درس اثربخش، گام‌های عملی بعدی را طرحی میکنند. گزارش‌های کاربردی و پژوهشی تهیه شده از فرایند تبیین مسئله، طراحی، عمل و بازاندیشی، به‌عنوان دانش حرفه‌ای معلمان، به گسترش فضا و منطق علمی در مدرسه کمک می‌کند و فرهنگ تربیتی اثربخشی را در مناسبات اجتماعی کارگزاران آموزشی بنیان می‌نهد.
پی‌نوشت‌ها
1. نگاه کنید به جیمز استیگلر و جیمز هیبرت (139٠). شکاف آموزشی: بهترین ایده‌ها از معلمان جهان برای بهبود آموزش در کلاس درس. ترجمه محمدرضا سرکارآرانی و علی‌رضا مقدم، چاپ ششم، تهران: انتشارات مدرسه.
2. Lesson study as action research
3. Self- sustainable change