اکتشاف و یادگیری
برای شیوه‌های اکتشافی در آموزش و یادگیری تعریف‌های گوناگونی ارائه شده‌اند که برخی از آن‌ها صرفاً بر روش‌های تدریس تمرکز دارند و برخـی دیگـر به فنـون و مهارت‌ها اشاره می‌کنند. به‌صورت کلی، مقصود از روش اکتشافی در تدریس و یادگیری، هرگونه موقعیت و فرصتی است که معلم ایجاد می‌کند و طبق آن دانش‌آموزان به‌صورت فردی یا گروهی و با کمک مراحل کشف موضوع یا حـل مسئله، در فرایند یادگیری شرکت می‌کنند.
در روش‌های اکتشافی، ایجاد زمینه یادگیریِ دانش‌آموز هدف است؛ به شکلی که تا حد ممکن زمینه یادگیری مستقل او فراهم شود، بتواند سهم عمـده‌ای در یادگیـری به دست آورد و مفهـوم، اصـول، مراحـل و فرایند یا دیگـر مقاصد موضـوع آموزشـی را کشف و درک کند.
انواع شیوه‌های یادگیری اکتشافی
به‌صـورت کلـی، دو نـوع شیوه یادگیـری اکتشافی در کلاس درس قابل استفاده‌اند.
الف. روش تدریس اکتشافی
روش‌های تدریس همان مراحل، الگو و گام‌هایی هستند که معلم مطابق با آن‌ها درس جدید را آموزش می‌دهد. بر این اساس، لازم است معلم با مراحل روش تـدریس آشنا باشد و بتواند شیـوه و فرایند یاددهی ـ یادگیـری را مطابق با روش تدریـس انتخـابی خود طراحی کند. در این میان، برخی از روش‌های تدریس در دستـه‌بندی اکتشافی قرار دارند که از آن جمله می‌توان به روش‌های تـدریس «کـاوشگری، دریافت مفهوم، حل مسئله و تفکر استقرایی» اشاره کرد.
یکی از دلایل اعتنای کمتر برخی معلمان به استفاده از روش‌های تدریس اکتشافـی ایـن اسـت که طـراحی شیـوه تدریس مطابق با روش‌های تدریس اکتشافی، به حرفه‌مندی نیازمند است و گاه ممکن است پیچیدگی ناشی از آن مانعی برای بهره‌مندی لازم شود.
نمای کلی در روش‌های تدریس اکتشافی
هرچند هر یک از روش‌های اکتشافی تدریس مراحلی منحصر به خود دارند و هر روش می‌تواند برای دانش‌آموزان جذابیت و شگفتی خاص خود را داشته باشد، اما به‌صورت کلی، تمام روش‌های تدریس اصول و نمای مشترکی دارند که در آن‌ها دستیابی مستقل دانش‌آموز به یادگیری موردنظر مقصود است.
برای مثـال، در روش تدریـس کاوشگـری، مشـخص کردن مسئله با اجرای مرحلـه «برهم‌زدن‌تعادل» انجام می‌شـود و از ایـن طـریق دانش‌آمـوزان با موضوعی مواجه می‌شوند که با پیش‌بینی‌های منطقی ذهنی‌شان مطابق نیست. به همین دلیل با موضوع درگیر می‌شوند و در مراحل بعدی با راهنمایی معلم، مطابق با الگو و مراحل تدریس، پاسخ مسئله را پیدا می‌کنند.
ممکـن است یک موضـوع از میـان اصـول پنـج‌گانه مشترک در روش‌های اکتشافی تدریس، قابلیتِ تعمیم نداشته باشد، ولی در سایر اصول، اشتراک قابل مشاهده است. به همین دلیل می‌توانیم با تکیه بر این مسیر، روش تدریس اکتشافی را اجرا کنیم.
ب. فنون هدایتگری اکتشافی
در کنار روش‌های تدریس، فنونی هستند که می‌توانند زمینه انجام فعالیت اکتشافی را برای دانش‌آموزان فراهم آورند و لزوماً یک جلسه آموزشی منطبق با آن‌ها طراحی نمی‌شود، بلکه برخی فعالیت‌ها مطابق با دریافت و یادگیریِ مستقل دانش‌آموزان و اکتشاف آن‌ها در کلاس مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در مجمـوع، فعالیت‌هـایی کـه به‌نوعـی بر یادگیری اکتشافی مبتنی هستند، به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
بیان اصول و راه‌حل‌های مسئله
در ایـن بخـش کـه غالبـاً از آن برای یادگیری موضوعات پیچیده یا زمانی که سطح یادگیری مخاطب بالا نیست، استفاده می‌شود، فعالیـت‌ها به گونـه‌ای طراحـی و ارائـه می‌شـوند که مطابـق آن دانش‌آموزان راه‌حـل‌ها و اصـول حـل مسئـله را در اختیـار دارند و تنها لازم است پاسخ مسئله را مطابق با راهنمای اصول و راه‌حل‌ها پیدا کنند. بنابراین، زمانی که دانش‌آموز مشابه آنچه پیش از این در اختیار داشته است به حل مسئله اقدام می‌کند یا موقعیتی آزمایشی را طراحی می‌کند، به‌نوعی روش اکتشافی را در ساده‌ترین شکل خود تجربه کرده است.
یک مثال: معلم مسئـله‌ای را همراه با شیـوه حـل آن در اختیار دانش‌آموز قـرار مـی‌دهـد. حالا دانـش‌آموز بایـد از میـان راه‌حل‌ها، مناسب‌ترین را انتخاب کند. او در نهایت به پاسخ میرسد.
بیان اصول
در این شکل از فعالیت‌های یادگیری، معلم اصول مربوط به حل یک مسئـله را در اختیار دانش‌آمـوز قرار می‌دهد و او تـلاش مـی‌کند راه‌حل‌ها را مطابق با آن اصول پیدا کند و پاسخ را به دست آورد. این مرحله برای دانش‌آموز نسبت به نمونه قبلی یک درجه پیچیده‌تر است.
یک مثال: معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد صرفاً با کمک وسایلی که از قبل برای این آزمایش تعیین شده است، آزمایشی طراحی کنند که نشـان دهد گرمـا بر اندازه مـواد تأثیر دارد. دانش‌آموزان قبل از انجام آزمایش با چگونگی تأثیر دما بر مواد آشنا شده‌اند. در این حالت راه‌های گوناگون یافتن پاسخ را امتحان می‌کنند.
بیان راه‌حل
در این نمونه، معلم صرفاً راه‌حل‌هایی را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد. دانش‌آمـوزان لازم است مطابق با آن‌ها، اصول مسئله مورد نظر را پیدا کنند و بتوانند به پاسخ برسند و در نهایت در موقعیت‌های مشابه مراحل را دنبال کنند.
یک مثـال: معلـم برای پیـدا کـردن شیـوه محاسبـه مساحت متـوازی‌الاضـلاع، از شـکل‌های مثلث، لـوزی و ... استفاده می‌کند و نشان می‌دهـد مـی‌توانیم از طـریق شکل‌های در اختیـار، مساحت متـوازی‌الاضلاع را هم محـاسبه کنیم. دانش‌آمـوزان با مشاهده این راه‌حل‌ها به اصول مربوط به مساحت متوازی‌الاضلاع پی می‌برند.
یادگیری بدون راهنمایی
در این بخش از فعـالیت‌های یادگیری، دانش‌آموزان در محیط‌هایی آزادتـر و بدون چارچـوب‌های خـاص قـرار مـی‌گیرند. آن‌ها می‌توانند تجربه‌های بیشتری را براساس دریافت خود به دست آورند و اصول و راه‌حل‌ها را پیـدا کنند. زمانـی این فعالیت‌ها اثرگـذارند که موضوع انتخابی پیچیدگـی چنـدانی نداشتـه یا با میـزان توانایی و اطلاعات دانش‌آموزان تناسب داشته باشد. در این حالت، حدس‌ها، پیش‌بینی‌ها، آزمون و خطا و تجربه دانش‌آموزان در یادگیری بیشتر دخیل‌اند.
مثال اول: معلم به دانش‌آمـوزان مـی‌گوید مـی‌خواهیم در کلاس اردویی برگزار کنیم که به یادگیری بهتر ریاضی کمک کند. پیشنهاد‌ها و دلایل خود را برای آن بگویید.
مثال دوم: چگونه می‌توانید با ساده‌ترین ابزار و وسایل، شکل‌های گوناگونی از مخلوط را نشان دهید.
جمع‌بندی
به‌صورت کلی، روش‌های اکتشافی یادگیری، جذابیت و ماندگاری بیشتر یادگیری را برای دانش‌آموزان در پی دارند. هرچه دانش‌آموزان تلاش کنند به‌صورت مستقـل مسیـری از یادگیـری را بپیماینـد، به توانایی‌های یادگیری خود تکیه می‌کنند. به همین سبب، رضایت از یادگیری افزایش می‌یابد. برخی از محتـواهای آمـوزشی برای تدریس از طریق روش‌هـای اکتشـافی امکان بیشتـری دارند و در سایر موارد توصیه می‌شود معلمان از فنون هدایتگـری اکتشافـی استفاده کنند تا دانش‌آموزان دست‌کم قسمتی از مسیر یادگیری را به‌صورت اکتشافی تجربه کنند.
منابع
1. ووست وود، پتر(1397) آنچه معلمان درباره روش تدریس باید بدانند. ترجمه صمد غلامی. تهران: رمز.
2. حبیبی، شراره(1390) روش‌های پیشرفته تدریس. تهران: آوای نور.
3. بهجتی اردکانی، فاطمه و ناظمی، بتول(1396) روش‌های نوین تدریس و یادگیری. دانشگاه اردکان.
4. آقایی، رحمان(1397) شیوه‌های نوین یادگیری و تدریس. تهران: پژوهش‌های دانشگاه.