مواجهه جسمانی انسان با درگاه‌های رسانـه‌ای، از جمله نقطه‌هـای تلاقی دنیای ملموس و ناملموس است که هشیارنبودن نسبت به آن‌ها می‌تواند به آسیب‌های بدنی و ذهنی فراوانی بینجامد. مدیریت آثار کاربری رسانه‌ها بر چشم، گوش، دست، پا، گردن، کمر و ... در کنار آشنایی با اثرات امواج مخابراتی و صفحـه‌های نمایش و ... بر مغز، حافظـه، خواب و ... همگی در قلمرو ساحت «تربیت رسانه‌ای» قرار دارند.
آقای محمد لسانی، کارشنـاس ارشد فرهنـگ و ارتبـاطات است که در دو دهه گذشتـه تمرکـز خود را روی «سواد رسانه‌ای» گذاشته و به‌عنوان پژوهشـگر و کارشنـاس رسانـه در محـافل علمـی، جلسات دانشگاهی و برنامه‌های تلویزیونی حضـور مستمـری داشته است. ایشان در اواسط دهه 1380 پایه‌گذار «فرهنگ‌سرای رسانه» در شهرداری تهران بوده و سال‌ها به‌عنوان مشـاور رسـانه‌ای در «سـازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران» و «سازمان فضای مجازی سراج» فعالیت کرده است.
با توجه به مطالعات منسجم و دامنه‌دار آقای لسانی در حوزه‌های مرتبط با سلامت و رسانه، گفت‌وگویی تفصیلی با ایشان داشتیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
در شـروع گفت‌وگو بفـرماییـد که آیا نگـرانی ما برای اثرگـذاری رسانه‌ها بر سلامـت زیستی و بدنـی انسان یک موضوع حقیقی است یا دچار توهم هستیم؟
در طول تاریخ همه فنـاوری‌ها، چه بر بعـد جسمـی و چه بر بعـد روانی انسان‌ها، اثرگذار بوده‌اند. حتی یک صندلی ساده که وارد زندگی انسان شده، بر وضعیت نشستن و سلامت پا و کمر انسان اثر گذاشته است. هر قدر درگیری انسان با فناوری بیشتر و طولانی‌تر باشد، طبیعتاً این اثرات بیشتر می‌شود. فناوری‌های دیجیتـال و رسانـه‌ای هـم که ساعت‌های زیادی از روز و شب انسان را به خود مشغول می‌کنند، از این قاعده مستثنا نیستند. من پنج ناحیه جسمانی را که کاربری رسانه‌ها آن‌ها را تحت‌تأثیر می‌گذارند، به این صورت دسته‌بندی می‌کنم: چشم، ستون فقرات و گردن، دست‌ها، مغز، و قلب. خواهیم دید که درباره هر کدام از این ناحیه‌ها پژوهش‌های دقیق علمی فراوانی صورت گرفته است و کسانی که این آثار را قبول ندارند باید متوهم باشند!
پس بهتر است یکی‌یکی به این نواحی بپردازیم.
از بین تمام نواحی شاید «چشم» بیشترین تأثیرپذیری را دارد. در یکـی از آمـارهای منتشرشـده از سـوی کشور آمریکا، بیش از ۶۵ درصد مردم تجربه «فشـار بینایی»1 را داشتـه‌اند که ارتبـاط مستقیمی با استفاده بیش از دو ساعت در روز از رسانه‌ها دارد. اهمیت «چشم» تا حدی است که در «نشانگان (سندرم) بینایی رایانه‌ای»2 تأثیرپذیری اندام‌های دیگری مثل کتف، شانه، گردن و کمر هم به‌عنوان نشانه‌ها و عوارض جانبی آن در نظر گرفته می‌شود!
در ناحیه «چشم» چهار عارضه مهم شنـاسـایی شده‌اند که باید به آن‌ها بپردازیم. مورد اول «خشکی چشم» است. فرد سالم در حالت عادی در هر دقیقه ۱۵ بار پلک می‌زند. اما هنگام استفاده از ابزارهای دیجیتال حدود ۵ تا ۷ بار در دقیقه پلک می‌زند و طبیعتاً غشای چشمی او خشک می‌شود. راه‌حل این مشکل هم پلک‌زدن مداوم و خودآگاه و مرطوب‌کردن چشم با شست‌و‌شوی معمولی یا در شرایط حاد، استفاده از قطره‌های استریل چشمی است.
مورد دوم «تخـریب ماکولا»، یعنی قسمت حسـاس به نور شبکیه است که در گذشتـه یک بیماری دوران کهن‌سالی محسوب می‌شد و الان در جوانان و میان‌سالان هم مشاهده می‌شود.
ایـن ظاهـراً وجـه مشتـرک خیلـی از آسـیب‌های جسمانی رسانه‌هاست که جوانان را دچار عارضه‌های ناشی از پیری می‌کنند!
کار ماکـولا (نقطه زرد) ایجاد وضـوح و شفافیت در دید است که متأثر از نور آبـی صفحه‌های دیجیتـال به‌تدریج تخریب می‌شود. «نور آبی» طیف نـوری دارای طول مـوج کوتاه و سطح انرژی بالاست و اصلی‌تـرین منبـع آن هم نور خورشید است. این نور البته فایده‌هایی زیادی برای تنظیم چرخه طبیعی زندگی موجودات دارد، اما تابش بیش از اندازه آن آسیب‌زاست. برای جلوگیری از این آسیب باید زمان مشاهده صفحه‌های دیجیتال را مدیـریت کرد. هرچند در سال‌های اخیر تولیدکنندگان گوشی‌های هوشمند به حذف و جایگزین‌کردن نور آبی با سایر پرتوها مبادرت کرده‌اند، اما حذف نور آبی از دستگاه‌ها به شکل سخت‌افزاری به کمک محافظ‌های صفحه نمایش و به شکل نرم‌افزاری به کمک «فیلترهای نور آبی»3 در دستگاه‌ها شدنی است. هر چند که حذف نور آبی از جذابیت صفحه‌های نمایش نزد مخاطب کم می‌کند، اما برای حفظ سلامتی چشم باید آن را جدی گرفت.
در دوگانه «جذابیت» یا «سلامت» انتخاب سختی پیـش روی مخاطب قـرار دارد. هر قدر که این مخـاطب جوان‌تر باشد، یقیناً انتخاب او سخت‌تر خواهد بود.
اینجا معمولاً نهادهای تربیتـی و فرهنگـی مداخلـه می‌کنند تا شرکت‌ها و تولیدکنندگان صرفـاً به خاطر سـودآوری خودشان سلامت مخـاطب را به مخـاطره نیندازند. مثـال‌های فراوانی وجود دارند که در محصـولات مرتبط با کـودک و آمـوزش چگونه فشار دولت‌ها و نهادهای عمومی روی تولیدکنندگان است تا ایرادات مخاطره‌انگیز بهـداشتی محصـولات را رفـع کنند. اما تا زمـان ایمـن‌شدن کامل محصولات، ما باید مخاطب را هشیار کنیم.
مـورد سـوم «نزدیک‌بینـی» چشـم است. برای کـم‌کردن احتمال این عارضـه در چشـم هم قانـون معروف «۲۰ - ۲۰» وجود دارد: هر بیست دقیقه به مدت بیست ثانیه چشم از صفحه نمایش برداریم و به دورترین نقطه ممکن نگاه کنیم. هنگام استفاده از ابزارها هم فاصله مناسب باید رعایت شود. برای رایانه کیفی (لپ‌تاپ) ۷۰ سانتی‌متر و برای گوشـی هوشمـند حـدود ۳۰ سانتـی‌متر توصیه می‌شـود. مورد چهارم هم «خستگی چشم» ناشی از کار با صفحات نمایش است که برای مدیریت آن علاوه بر استـراحت منظـم در فاصله‌های ۴۵ دقیقه‌ای، باید حتماً به درشت‌ترکردن اندازه قلم و کاهـش تضـاد4 رنـگ و نـور صفحه دقت کرد. تمیز‌کردن صفحه نمایش از لکه‌های چربـی و بهره‌گیـری از صفحه‌های مات به جـای بـراق هم خستگی چشم را کاهش می‌دهد. آخرین توصیـه فعـال‌کردن «حالت شب»5 در نرم‌افـزارهای کاربردی است.
همان‌طور که گفتید، عارضه‌های چشم پیوستگی زیادی با عارضه‌های سر و گردن دارند. دراین‌باره بفرمایید.
خیـره‌شدن به صفحه گوشـی در حالـی که گـردن خم نشده باشد، فشـاری حدود ۵ کیلـوگرم روی ستون فقـرات وارد می‌کند. با خم‌شـدن سر به جلـو، فشـاری که روی گردن وارد می‌شود به‌مراتب بالاتر می‌رود. تا جـایی که در ۱۵ درجه ۱۳ کیـلوگرم، در ۴۵ درجـه ۲۴ کیـلوگرم و در ۶۰ درجـه تا ۳۰ کیـلوگرم فشار به ستـون فقرات وارد می‌شود. این عارضه را «گردن پیامکی»6 نام‌گذاری کرده‌اند.
حالت نامناسب بدن هنگام استفاده از رایانه می‌تواند باعث «آرتروز گردن» و عارضه «دیسک گردن» و بیماری «دیسکوپاتی» شود که در صورت تداوم احتمال بروز نوعی «سیاتیک» را هم دارد. خمیدگی ستون فقرات و در بلندمدت، ساییده‌شدن غضروف مهره‌های کمر از دیگر عارضه‌های استفاده نامتوازن از رایانه است. با آسیب دیسک‌های بین‌مهره‌ای حتی بر نخاع و ریشه عصبی فشار وارد می‌آید و مشکلات حسی‌ـ حرکتی را به وجود می‌آورد.
برای محافظت از ستـون فقرات و گردن راهکارهای ساده و مهمی وجود دارند. مثلاً به‌جای خم‌کردن گردن، گوشی را بالا بیاورید. همین کار ساده، یعنی عقب بردن سر و بالا آوردن گوشـی یا رایانک (تبلت) تا ارتفاع چشم، بسیار مؤثر است.
خیـلی وقت‌ها هم می‌تـوان به‌جای تلفـن همراه از رایانه استفاده کرد. این توصیـه به خصوص هنگام آمـوزش مجازی بسیـار مهم است. هنگام استفاده از رایانه هم برای داشتن وضعیت مناسب باید حواستان به سه تا ۹۰ درجه باشد! زاویه زانو، زاویه کمر و زاویه آرنج‌ها باید تقریباً ۹۰ درجـه باشد تا کمتـرین فشار به بدن وارد شود.
از نرمش‌های خاص هم نبایـد غفلت کرد. حرکـت‌ها و ورزش‌های کششـی را روزی دو تا سـه مرتبه انجام دهید.
به نظر می‌رسد در جلسه‌های آموزش مجازی معلمان می‌توانند این حرکت‌ها و نرمش‌ها را به بچه‌ها یادآوری کننـد و با هم انجام دهنـد. ایـن کارهای کوچـک جلوی مشکلات بزرگی را می‌گیرد.
دقیقاً همین‌طور است. نقش معلمـان در آمـوزش و تـرویج این نکته‌های سلامتی بسیار مهم است. در مورد «دست» هم نکته‌هایی مثل گـردن و کمـر وجود دارد. تایپ‌کـردن و برخـی بازی‌های تلفن همراه و وب‌گردی به درد انگشتان و مچ و بازوی دست کاربران منجر می‌شود. حروف‌چینی (تایپ) زیاد با انگشت شست و ضربات مکرر نوک شست به صفحه کلید تلفن همراه می‌تواند موجب درد، تورم و گزگز شست دست‌ها شود. همچنین حرکت مکرر شست‌ها می‌تواند به التهاب تاندون‌های شست و در نتیجه درد مچ دست بینجامد.
وقتی کاربـر، گوشـی را برای مدتـی طولانـی در دست خود نگـه می‌دارد، فشار زیادی به مچ دست وارد می‌شود. اگر مچ خود را خم کنید، انگشتان شما فشار بیشتری را تحمل نخواهند کرد. اگر مدت طولانی به درد، خستگی، بی‌حسی و یا هر نوع ناراحتی دیگر بی‌توجه باشید، احتمال مبتلا شدن اندام‌های شما به صدمات جدی‌تر، مانند التهاب تاندون، «نشانگان (سنـدرم) تونـل مـچ»7 و «آرنـج تنیـس»8 (پارگی تاندون آرنج) بیشتر می‌شود.
هم‌تـراز بودن انگشتـان، دست‌ها و ساعـدها از اصول تایـپ‌کردن مناسب و بدون درد است. استفـاده هر دو شسـت در کار با صفحهکلید تلفـن همـراه هم تکنیکی ساده و کارآمد است. به علت اندازه تلفن همراه و نزدیک‌بودن فاصله حرف‌های صفحهکلید آن، معمولاً بهترین وضعیت برای تایپ‌کردن با تلفن همراه استفاده هم‌زمان از دو شست است. بایـد مچ خود را در وضعیـت راحت و صاف قرار دهیـد تا فشار بر مچ و انگشتان هنگام در دست‌گرفتـن گوشـی به حداقل برسد. این حالت هنگامی اتفاق می‌افتـد که مچ خود را به هیچ سمتی خم نکنید. نرمش‌های ویژه دست و مچ را هم نباید از یاد ببریم.
آموزش این موارد باید از کودکی آغاز شود. خیلی از شیـوه‌های اشتبـاه کار با ابـزارهای دیجیتـال از اولین روزهـای کاربـری، به شکل عـادت درمی‌آینـد و بعدها تصحیح آن‌ها دشوار می‌شود.
تازه مواردی که تا اینجا گفتیم مربوط به اندام بیرونی و ظاهری است که ساده‌تر قابل مشاهده و بررسی هستند. اما اثر رسانه‌ها بر اندام درونی، مثـل مغـز یا قلب، به پژوهش و آزمایش‌های بیشتری نیاز دارد. مثلاً آسیب‌هـایی که ممکن است به شکل‌های گوناگون به «مغز» وارد شود، باید با حساسیت بیشتری دنبال شود. این عارضه‌ها گونه‌های متفاوتی دارند. مثلاً اثر امواج مغناطیسی بر ساختار مغز به تغییر جریان خون مغز و (دی‌ان‌ای) دِنا سلول‌ها منجر می‌شود. این امواج از گوشی‌های هوشمند یا فرستنده‌های «وای‌فای» دائماً منتشر می‌شوند و مغز انسـان در معرض آن‌ها قرار می‌گیرد.
یا در لایه‌ای دیگر، جابه‌جایی سریع بین کارهای متفاوت در گوشی یا رایانه، فعالیت مراکز تمـرکز در مغز9 را کاهش می‌دهد. همچنین «نور آبی» که قبلاً درباره آن صحبت کردیم، با ترشح «ملاتونین»10 ارتباط مستقیم دارد. ملاتونین هورمونـی است که ساعت زیستـی بدن را تنظیم و زمان خواب و بیداری مغز را تعییـن می‌کند. نورهـای مصنوعی سبب به‌هم‌خوردن ترشح ملاتونین و در نتیجه به‌هم‌خوردن ساعت زیستی مغز می‌شود.
حضـور در شبکـه‌های اجتماعـی هم می‌توانـد بر میـزان ترشـح «دوپامین»11 اثر بگذارد. زمانـی که فرد از طرف دوستـان و اطرافیان خود «لایک» می‌گیـرد یا کاربـران برای مطالب منتشرشده از طرف او «کامنت» می‌گذارند، دستور ترشح دوپامیـن در مغز صـادر می‌شود و سطح دوپامین در بدن افزایش می‌یابد. جالب است که احساس رضایت شخصی در گفت‌وگوی حضوری بین ۳۰ تا ۴۰ درصد است، اما در دنیـای مجازی این احسـاس رضایتمنـدی تا ۸۰ درصد بیشتر می‌شود! همین امر موجب افزایش ترشح دوپامین، افزایش سرخوشی و وابستگی بیشتر به این شبکه‌ها می‌شود.
با ایـن حساب بسیـاری از عـادت‌های کاربری ما در دنیای دیجیتال موجـب برهم‌خوردن تعادل مغز می‌شود. چه پیشنهادهایی برای محافظت از مغز دارید؟
برای محافظـت از مغز دستـورات سـاده‌ای وجـود دارد. اتصال به اینـترنت تلفن همـــراه امــواج الکـترومغناطـیسی را چندین برابر می‌کند. بهتر است در موارد ضروری از اینترنت تلفن همراه استفاده کنید و بعد از استفاده آن را در حالت خاموش قرار دهید. شب‌ها هم حتماً وای‌فای منزل را خاموش کنید. هرگز گوشی تلفن همراه را به رختخواب نبرید و نزدیک خود قرار ندهید. در ساعت‌های شب از رسانه‌های اجتماعی کمتر استفاده کنید و به مغز خود فرصت آرامش و استراحت بدهید. سعـی کنیـد هنگام کاربری اینترنت، جلوی چندکاری دائمی را بگیرید. یعنـی ابتدا یک کار را به پایان بـرسانید و بعد سراغ کار دیگـری برویـد. چرا که دیدیـم رفته‌رفته تمرکز و عملکرد مغز کاهش می‌یابد. ورزش‌کردن، تنفـس در هـوای آزاد، رژیم غذایی مناسب و خواب کافی هم می‌تواند عملکرد مغز را بهبود بدهد.
همچنین به خاطر داشته باشید که قرارگیری تلفن همراه نزدیک قلب (جیب پیراهن یا کت) باعث ایجاد اختلال و بی‌نظمی در ضربان قلب می‌شود. امواج الکترومغناطیس تلفن همراه مخصوصاً حین مکالمه باعث «آریتمی سینوسی»12مـی‌شـود و در بلندمـدت اثرات مخربی بر نظم عملکرد قلب به‌جا می‌گذارد. لذا توصیه می‌شود که تلفن همراه دور از قلب قرار گیرد و زمان استفاده از آن کاهش یابد. در کل بهتر است تلفن همراه از اعضای اصلی بدن مانند قلب، سر و اندام پایین‌تنه فاصله داشته باشد.
خیلی از شما ممنونم که در این گفت‌وگو بخشی از پژوهش‌ها و مطالعاتتان را با ما در میان گذاشتید.
پی‌نوشت‌ها
1. Visual Stress
2. Computer Vision Syndrome (CVS)
3. Bluelight Filter
4. Contrast
5. Night Mode
6. Text Neck Syndrome
7. Carpal Tunnel Syndrome (CTS)
8. Tennis Elbow
9. Limbic System
10. Melatonin
11. Dopamine
12. Sinus Arrhythmia