تدریس تأملی
تدریس تأملی فرایندی است که طی آن معلم درباره آنچه در کلاس انجام داده یا مشغول ارائه آن است، تفکر میکند. این فـرایند شامل تجـزیه و تحلیـل تمام فرایندی است که معلم به‌منظور ایجاد یادگیری در دانش‌آموزان هدایت میکند.
در فرایند تدریس تأملی، چند سؤال به تأمل از طریق بازبینی تدریس و تفکـر توسط خود معلم نیـاز دارند که مـی‌توان این پرسش‌ها را در دسته‌های زیر تقسیم کرد:
در تدریس چه کاری انجام شده و من در حین تدریس در حال انجام چه بودم؟
چرا فعالیت خاصی را انجام می‌دهم؟
آیا دانش‌آموزانم به‌خوبی یاد می‌گیرند؟
چه چیزی موجب عملکرد خوب یا بد من و دانش‌آموزانم می‌شود؟
استفاده از قیاس مستقیم
به‌منظور سهولت تأمل در تدریس پیشنهاد می‌شود از قیاس مستقیم (برگرفته از روش تدریس بدیعه‌پردازی) استفاده کنید. برای این مقصود، روش تدریس و فرایندی را که طراحی و اجرا می‌کنید، با یک سالاد مقایسه کنید. «شباهت‌های سالاد با کلاس» چیست؟ حالا بپرسید چه چیز سالاد را خوش‌مزه و جذاب میکند. به همین قیاس، چه چیزی تدریس شما را مؤثر و جذاب میکند؟ نمونه پرسش‌های زیر راهنمای خوبی برای حصول نتیجه هستند:
- در تدریسم چه تغییراتی بدهم تا جذاب شود؟
- چه چیزی را کم یا زیاد کنم تا نتیجه بهتری عاید شود؟
- در سطـوح یادگیـری چه تغییـری صـورت دهم تا یادگیـری را عمیق‌‌تر کند؟
- برای تعامل بیشتر دانش‌آموزان با یکدیگر و با خودم، چه تغییراتی ایجاد کنم؟
- برای جلب مشارکت بیشتر دانش‌آموز چه تغییراتی را در تدریسم ایجاد کنم؟
یادگیری تأملی
از هنـگامی‌که آمـوزش مجازی به‌صورت رسمـی و گسترده وارد فرایند یاددهی ـ یادگیری شده است، این اندیشه که خود دانش‌آموزان مسئول طی مسیر یادگیری هستند، قوت بیشتری پیدا کرده است. با وجـود تدریس تأملـی و تلاشـی که هـر معلم برای غنی‌سازی فرایند یـاددهـی ـ یـادگیـری به کـار می‌گیـرد، ضروری است برای اینکه دانش‌آموز بتواند در یادگیـری خود نقش مؤثرتـری ایفا کند تدابیری اندیشیده شود. یادگیری تأملی از جمله راهکارهای این مقصود است.
یادگیری تأملـی فرایند بررسی وکشف درونـی موضوع است که به واسطه آن، خود فرد معنا را تولید و واضح میکند و در نتیجه دیدگاه مفهومی او تغییـر می‌یابد. به عبـارت دیگر، یادگیری تأملی فرایندی است که در آن شخص به‌صورت عمیق تجربه خود را از طریق بررسی درونی درک میکند. بنابراین، می‌تواند رفتار یا عملکرد خود را ارتقا بخشد.
دو منظر در یادگیری تأملی
یکی از شیوه‌های ایجاد و تقویت یادگیری تأملی در دانش‌آموزان، استفاده درست معلم از روش‌های تدریس است که به دانش‌آموز کمک میکند بتواند به‌صورت تأملی به مفاهیم و محتوای جدید آموزشی دست یابد و به‌نوعـی روش‌های تدریـس اکتشافی در راستـای این موضوع قرار دارند.
از سوی دیـگر، هنـگامی که برخـی فعـالیت‌ها موجـب می‌شـوند دانـش‌آموز با تکیـه بر فراشـناخت بتواند مسیر درسـت یادگیری را شناسـایی کند، به اصـلاح مسیر بپـردازد و در نهایـت برای ادامه راه یادگیـری، مناسب‌تـرین را برگزیند، همچنان یادگیـری تأملی به کار گرفته شده است.
نمونه پرسش‌های راهنما
در صورتی که معلم تلاش میکند دانش‌آموزان را در مسیر تأمل بر یادگیری خود قرار دهد، این پرسش‌ها راهنمای خوبی هستند:
تا چه اندازه فعالیت‌های یادگیری متنوعی در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهم؟
روش‌های تدریس اکتشافی و تعاملی تا چه حد در کلاس استفاده می‌شود؟
آیا دانش‌آموزانم می‌توانند مشکلات یادگیری خود را شناسایی کنند؟
آیا موقعیتی فراهم می‌کنم تا دانش‌آموزانم بتوانند بر آنچه در مسیر یادگیری انجام می‌دهند تأمل کنند؟
آیا دانش‌آموزانم می‌توانند راه‌های پیشنهادی برای اصلاح مسیر یادگیری خود ارائه دهند؟
جمع‌بندی
از جمله ضرورت‌ها در فرایند یاددهی ـ یادگیری این است که معلم با تکیـه بر تدریس تأملی، مدام برای اصـلاح و غنـی‌سازی این فرایند در تلاش باشد و زمینه را برای یادگیری آسان و عمیق دانش‌آموزان فراهم آورد. این موضوع در کنار یادگیری تأملی تقویت می‌شـود. از ایـن طریـق دانش‌آموزان نیز در مسیر یادگیری تأمل می‌کنند، فعالیت یادگیری خود را بررسی می‌کنند و شیوه‌های اصلاحی را همان زمـان به کـار می‌گیـرند. دانـش‌آموزان می‌توانند از طریق یادگیری تأملی درباره یادگیریِ خود آگاهی بیشتری کسب کنند و در حین یادگیری، تغییرات سودمندی ایجاد کنند. معلمان در کنار دانش‌آموزانی که اهل تأمل و تفکر هستند نتیجه یادگیری اثربخش را محقق می‌کنند.