رویکردهای آیندهپژوهی
مردم از هم اکنون
باید بدانند آینده ممکن است آبستن چه پیشامدهایی باشد. کدام پیشامدها احتمال وقوع
بیشتری دارند و در میان آن‌ها
کدام‌یک اقبال بیشتری دارد. بر
همین بنیان، بر اساس نظر برایسون، سه رویکرد به مطالعه‌ی
آینده وجود دارد:
آیندهپژوهی
واکاوانه یا تحلیلی: این نوع آیندهپژوهی
که آیندهپژوهی اکتشافی نیز
نامیده می‌شود، بر اساس اتفاقی
صورت می‌گیرد که پیش از این
رخ داده است. یعنی روند تغییرات را در نظر می‌گیریم
و آینده را پیش‌بینی می‌کنیم.
برای مثال وقتی روند تغییرات تلفن را از تلفن اختراع گراهام بل تا قابلیت‌های
گسترده‌ی تلفن‌های
همراه امروزی، روی نموداری زمانی ترسیم می‌کنیم،
تحلیل‌ها به ما می‌گویند
آینده‌ی تلفن‌های
همراه بسیار پیچیده‌تر
از اکنون خواهند بود و باید در آینده نقشی بیشتر از آنچه این تلفن‌ها
در زندگی امروزی دارند، برایشان قائل شویم.
آیندهپژوهی
تصویرپرداز: این آیندهپژوهی
از آنِ خلاقان و تصویرپردازان آینده است. آنان همواره در زمان خود با تمسخر مواجه
شده و به حاشیه رفته‌اند،
ولی بخش بزرگی از آینده از تصویرهایی است که این آینده‌پژوهان
ترسیم می‌کنند. گفتیم، داستان‌هایی
مثل نوشته‌های ژول‌ورن
در زمره‌ی آیندهپژوهی
تصویرپرداز قرار می‌گیرند.
از این روست که به آموزگاران توصیه می‌شود
در شناسایی داستان‌های علمی‌تخیلی
و معرفی آن‌ها به دانش‌آموزان
خود کوشا باشند.
آیندهپژوهی
هنجاری: این آیـنده‌پژوهی
که گاه آیـنده‌پژوهی مشارکتی نیز
نامیده می‌شود، بر اساس
رویدادهای حاضر احتمال وقوع رویدادهایی دیگر در آینده‌هایی
نزدیک یا دور را پیش‌بینی
می‌کند. برای مثال زمانی از 21
وعده‌ی غذایی در هفته (7 روز
هفته ضربدر 3 وعده‌ی غذایی صبحانه،
ناهار و شام)، خانواده‌ها
بیش از 20 وعده را با هم صرف می‌کردند،
ولی اکنون این تعداد با توجه به تغییر هنجارهای جامعه و ماشینی‌شدن
زندگی امروزی، به وعده‌های
کمتری تقلیل یافته است. ممکن است آیندهپژوهی
پیش‌بینی کند، در سال 1450
شمسی، اعضای خانواده‌های
ایرانی هیچ وعده‌ی غذایی را با
یکدیگر صرف نخواهند کرد.
تمرین
سال‌هاست
جشن‌های چهارشنبه‌سوری
و حلول سال نو، عید نوروز و روز طبیعت با قدرت و رونق در کشورمان برگزار می‌شوند،
ولی عده‌ای از آینده‌پژوهان
هنجاری، با توجه به رونق برخی از جشن‌ها
و آیین‌هایی که هیچ سنخیتی با
فرهنگ ما ندارند، مانند آغاز سال نوی میلادی و میلاد حضرت مسیح(ع)، هالووین و
ولنتاین، معتقدند به‌تدریج
نوروز و جشن‌های بهار، به‌ویژه
در کلان‌شهرها، کم‌رنگ
و کم‌رنگ‌تر
خواهد شد. چقدر با این پیش‌بینی‌ها
موافقید؟ آیا دلایل و عواملی را سراغ دارید که در کم‌رنگ‌شدن
آیین‌های مبتنی بر فرهنگ خودمان
نقش داشته باشد؟ آیا تغییر در هنجارها، آن‌چنان
قوی است که هنجارهای خودی را عقب براند؟
برخی روش‌های
مورد استفاده در آیندهپژوهی
1. روش دیده‌بانی
آینده: دیده‌بانی
در معنای عام عبارت است از زیرنظرداشتن زمینه‌ای
خاص با هدف شناسایی مشکل‌ها
و فرصت‌های آتی موجود در آن زمینه.
دیده‌بانی افزون بر آینده برای
موضوعات دیگری نیز انجام می‌شود.
موضوعاتی که در مجاورت زمانی با پندارش‌های
(پارادایم‌های) کنونی هستند.
آیندهپژوهی به این روش، به‌ویژه
برای شناسایی اولیه‌ی
حوزه‌های کلیدی و به‌منظور
انجام ژرف‌کاوی بعدی و
سناریوسازی یا تهیه‌ی
نقشه‌ی راه، بسیار رویکرد
سودمندی است. اکنون در بسیاری از کشورها، در خیلی از زمینه‌های
تخصصی گروه‌های ویژه‌ی
دیده‌بانان آینده پدید آمده‌اند
که ضمن مشترک‌بودن در اصول کلی،
به‌طور ویژه به زمینه‌ای
تخصصی هم می‌پردازند. برای مثال
دیده‌بانان آینده‌ی
آموزش‌وپرورش، هم در سطح ستاد و
هم در سطح‌های پایین‌تر،
همواره به رصد آینده مشغول‌اند.
البته بسته به سطح و جایگاه سازمانی ممکن است آینده‌های
مدنظر آنان آینده‌ی کوتاه‌مدت،
میان‌مدت یا درازمدت باشد.
تمرین
آیا در یک مدرسه می‌توان
گروهی را برای دیده‌بانی
آینده انتخاب کرد؟ آری یا خیر؟ در صورت مثبت‌بودن
پاسخ، افراد این گروه چه ویژگی‌هایی
باید داشته باشند و سطح زمانی پیش‌بینی‌های
آینده‌ی آنان (کوتاه‌مدت،
میان‌مدت یا بلندمدت) تا چه
میزان می‌تواند باشد؟ اگر
پاسختان برای تشکیل گروه دیده‌بانی
آینده در مدرسه منفی است، دلیل‌های
خود را برای ضرورت‌نداشتن تشکیل این
گروه بیان کنید و بگویید تشکیل گروه دیده‌بانی
از چه سطح سازمانی به بعد ضروری است.
2. روش دِلفی: دلفی٭
نوعی مشاوره‌ی گروهی است و دو
مرحله دارد:. گام یکم تولید و پخش پرسش‌نامه‌ای
با هدف کسب دیدگاه‌های اولیه از طیف
بزرگی از کارشناسان حوزه‌ای
خاص است. کارشناسان از میان کسانی انتخاب می‌شوند
که در جامعه‌ی تحت‌بررسی،
به خبرگی تجربی و علمی مشهورند. وقتی همه، پرسش‌نامه‌ها
را باز پس دادند، پاسخ‌ها
گردآوری و نظرها اجماع می‌شود،
سپس به‌منظور نظرسنجی دوباره برای
همه‌ی شرکت‌کنندگان
در همه‌پرسی پس فرستاده می‌شود.
البته در این مرحله می‌توان
به‌جای پرسش‌نامه
از مصاحبه‌ی هدایت‌شده
و حتی گفت‌وگوی بازفردی یا
جمعی هم استفاده کرد. همچنین آینده‌پژوهان
باید با پرسش‌هایی که از شرکت‌کنندگان
همه‌پرسی در هر دو مرحله مطرح
می‌کنند، از سطح صلاحیت آن‌ها
برای پاسخ به پرسش‌ها آگاهی یابند.
دلفی روش خوبی برای به‌دست‌آوردن
تصویری کلی از چیزهایی است که در زمینه‌ای
خاص از علوم در حال رخ‌دادن
است. فرستادن دوباره‌ی
پرسش‌نامه‌ها
برای شرکت‌کنندگان و گفت‌وگوی
حضوری با آنان در نهایت
نوعی اجماع در مورد پیش‌بینی
آینده‌ی آن حوزه به دست می‌دهد.
این روش به وقت، حوصله و هزینه‌ی
زیادی نیاز دارد؛ زیرا ممکن است دفعات رفت‌وبرگشت
پرسش‌نامه‌ها
و گفت‌وگوهای حضوری زیاد شود. لذا
کسانی که از این روش استفاده می‌کنند،
پس از دستیابی به درصد خاصی از نظرات و با مشاهده‌ی
اجماع و هم‌رأیی در نظرات اخذ‌شده،
این چرخه را پایان می‌دهند.
در اصطلاح به این حالت گفته می‌شود
نظرات کارشناسی به حد اشباع رسیده است (ملکی‌فر،
1385).
تمرین
1. در مورد روش دلفی اطلاعات بیشتری به دست آورید و
بگویید نام‌گذاری این روش به
دلفی از کجا نشئت گرفته است.
2. قرار است نگاه آینده‌پژوهانه
به مدرسه‌های جهان در سال‌های
پیشِ رو (موضوع شماره‌ی
4 از سلسله‌مطالب آیندهپژوهی
در رشد آموزش ابتدایی)، در مطالعه‌ا‌ی
مبتنی بر آیندهپژوهی، به‌روش
دلفی بررسی شود. بودجه‌ای
که در اختیار شما گذاشته می‌شود،
گسترده نیست و گفته شده است، در مدت شش ماه، این پیش‌بینی
را به مسئولان مربوطه ارائه دهید. قرار است شما پرسش‌نامه‌ی
اولیه را به صد نفر بفرستید و پاسخ‌های
جمع‌آوری‌شده
را در پرسش‌نامه‌ی
طراحی‌شده‌ی
مجدد یا گفت‌وگوی حضوری با چهل
نفر در میان بگذارید.
ابتدا بگویید آیا به‌تنهایی
از عهده‌ی این پژوهش برمی‌آیید
یا مجبورید همکارانی برای خود انتخاب کنید. سپس بگویید آن صد نفر را چگونه و با چه
شرایطی انتخاب می‌کنید و آن گاه از
چهل نفر انتخابی خود در مرحله‌ی
دوم به‌طور مشخص نام ببرید.
راهنمایی: برای مثال بگویید
سه آموزگار با مدرک‌های
دکترای تکنولوژی آموزشی، مدیریت آموزشی و برنامه‌ریزی
درسی با 25 سال سابقه‌ی
خدمت، فلان خانم‌ها یا آقایان. البته
در نظر داشته باشید که باید از حضور داوطلبانه‌ی
این افراد در مطالعه‌ی
دلفی خود مطمئن باشید.
پی‌نوشت:
٭ دلفی روش یا تکنیک ارتباطی ساختمندی است که در اصل به‌منظور
پیش‌گویی سامان‌مند
و تعاملی، با تکیه برهم‌اندیشی
خبرگان، ابداع شده و توسعه پیدا کرده‌است.
این روش که در آیندهپژوهی
استفاده می‌شود، به‌طور
عمده اهدافی مثل کشف ایده‌های
نوآورانه و قابل اطمینان یا تهیه‌ی
اطلاعاتی مناسب به‌منظور تصمیم‌گیری
را دنبال می‌کند. روش دلفی
فرایندی ساختاریافته برای جمع‌آوری
و طبقه‌بندی دانش موجود در نزد
گروهی از کارشناسان و خبرگان است که از طریق توزیع پرسش‌نامه‌هایی
در بین افراد و بازخورد کنترل‌شده‌ی
پاسخ‌ها و نظرات دریافتی صورت می‌گیرد.
این روش برای «شناسایی» و «غربال» مهم‌ترین
شاخص‌های تصمیم‌گیری
قابل استفاده است. بنابراین، با وجود اینکه یک روش تصمیم‌گیری
چندمعیاره نیست، اما در بسیاری موارد قبل از به‌کارگیری
تکنیک‌های تصمیم‌گیری
چندمعیاره، از این تکنیک برای غربال شاخص‌ها
یا رسیدن به توافق در زمینه‌ی
اهمیت شاخص‌های تصمیم‌گیری استفاده
می‌شود.
منبع:
1. برایسون، ریچارد(۱۳۹۱). برنامه‌ریزی
استراتژیک. ترجمه‌ی دکتر مهدی
خادمی. آریانا قلم. تهران.
2. ملکی‌فر،
عقیل(1385). الفبای آیندهپژوهی.
منشور قلم. تهران.