جای دورهمی‌ها خالی

ایجاد رقابت بین دبیران از طریق آموزش آنان به‌عنوان مدرسین استانی آموزش جغرافیا، یکی از راهکارهای جذاب برای افزایش دانش‌ها و مهارت‌های دبیران به‌شمار می‌آید. این‌گونه رقابت‌ها برای کسب عنوان «مدرس استانی» نه‌تنها برای دبیرانی که برای این عنوان انتخاب می‌شوند ارزشمند است بلکه پیامدهای آموزشی‌ـ پژوهشی متعددی را به‌دنبال دارد که تا سال‌ها تأثیر آن در وجود این افراد باقی می‌ماند و حتی آنان را به مدارج بالاتر علمی نیز هدایت می‌کند.

در سال‌های دهه 1370، با کمک گروه جغرافیای دفتر برنامه‌ریزی و تألیف و همکاری دفتر آموزش‌های ضمن‌خدمت معاونت نیروی انسانی وزارت آموزش‌وپرورش، برنامه‌هایی تحت‌عنوان «مدرسین برجسته استانی» به اجرا در آمد که پیامدهای مطلوب آن تاکنون باقی است.

گرچه تعداد بسیاری از این مدرسان اکنون بازنشسته شده‌اند یا در شرف بازنشستگی هستند، اما خاطرات برگزاری آزمون برای تشخیص مدرسان برجسته و برگزاری دوره‌های آموزشی برای آنان شاید از برجسته‌ترین خاطرات این دبیران و از کارآمدترین دوره‌های آموزشی برای آنان به ‌شمار آید.

روند کار به ‌این ترتیب بود که از سوی گروه جغرافیای دفتر برنامه‌ریزی از تمامی دبیران علاقه‌مند به شرکت در آزمون دعوت و ثبت‌نام شد. در آن روزگار هنوز رایانه و رسانه‌های اجتماعی به حد امروز نرسیده بود یا گستردگی امروز را برای انجام این ثبت‌نام‌ها نداشت. بنابراین با ارسال بخشنامه به استان‌ها، دبیران علاقه‌مند به آزمون، شناسایی و ثبت‌نام شدند. مرحله بعدی برگزاری آزمون برای تشخیص دبیران برتر جغرافیا بوده در این مرحله، سؤالات آزمون از سوی استادان و دبیران برجسته و کارشناسان گروه جغرافیای دفتر برنامه‌ریزی و تألیف، طراحی،‌ پالایش و نهایی شدند و پس از تکثیر آن‌ها را به گروه‌های آموزشی استان‌ها ارسال کردند. در روز موعود، دبیران جغرافیای سراسر کشور در مراکز استان‌ها در جلسه آزمون‌ حاضر و به سؤالات پاسخ دادند و پاسخ‌های رسیده به گروه جغرافیای دفتر برنامه‌ریزی و تألیف بازگردانده شدند و مورد بررسی قرار گرفتند. برحسب امتیازاتی که دبیران محترم از این طریق کسب کردند، برحسب جمعیت دبیران و دانش‌آموزان استان مربوطه بین 3 تا 5 نفر اول مشخص و برای گذراندن دوره‌های آموزش ضمن‌خدمت برای تدریس کتاب‌های جدید‌التألیف جغرافیای دوره متوسطه دعوت شدند.

اولین دوره در شهر اردبیل برگزار شد. علت انتخاب شهرهای محل برگزاری دوره‌ها اولاً آمادگی استان‌های مربوطه و ثانیاً محیط جغرافیایی جذاب آن‌ها برای دبیران جغرافیای سراسر کشور بود. دبیران جغرافیا از استان‌های مختلف ایران عازم شهر اردبیل شدند و طی یک دوره یک‌هفته‌ای، روش‌های فعال آموزش جغرافیا، ارزشیابی درس جغرافیا، فعالیت‌های میدانی در آموزش جغرافیای متوسطه، محتوای کتاب‌های جدید و روش تدریس فصل‌به‌فصل آن‌ها به شیوه فعالانه و روش تدوین محتوای درس با توجه به برنامه درسی از جمله مواد درسی بود که طی یک هفته به دبیران جغرافیای برگزیده کشور تدریس شد. علاوه ‌بر اعضای گروه جغرافیای دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی، اساتیدی از دانشگاه‌های مختلف تربیت‌مدرس، تهران، خوارزمی و ... نیز در این دوره برای دبیران برگزیده تدریس کردند و آنان را برای تدریس آموخته‌ها و تجربیات خویش به دیگر همکاران در استان خود آماده ساختند.

شرکت در یک جمع جغرافیایی صمیمانه با زمینه‌ها و تجربیات متفاوت، توأم با تبادل دانش‌ها، مهارت‌ها و ارزش‌های گوناگون به یکدیگر، تعامل شبانه‌روزی با اساتید حاضر در جمع دبیران، مشارکت فعالانه در کلاس‌ها، شرکت در بازدیدها و عملیات میدانی (در اردبیل عملیات میدانی مذکور در مسیر گردنه حیران تا آستارا برگزار شد) و یادگیری محتوای کتاب‌های جدید به «مدرسین برگزیده جغرافیای استانی» آنچنان فراگیر و عمیق بود که این مدرسان پس از بازگشت به استان محل آموزش خویش، همین آموزه‌ها و مهارت‌ها را به جمع دبیران استان‌ها منتقل کردند و نه‌تنها در برابر کتب جدید موضع منفعلانه نگرفتند، بلکه فعالانه محتوای جدید کتاب‌ها را انتقال دادند و یافته‌های خویش را به همکاران خود آموختند.

دوره‌های مذکور در سال‌های بعد در ایلام، همدان و یاسوج نیز برگزار شدند و در هر یک از این دوره‌ها، دبیران منتخب و مدرسان استانی حضوری فعال داشتند و در محتوای کتاب‌های یک پایه تحصیلی جدید که تازه‌تألیف بوده، مهارت پیدا کردند به‌طوری که می‌توانستند یافته‌های خویش را به‌شکلی مؤثر به همکاران دیگر شهرستان‌های استان‌ها آموزش دهند. انسجام بین مدرسان (که از طریق آزمون تقريباً با زمینه‌های علمی یکسان انتخاب شده بودند)، انتقال تجربیات و آموزه‌های شخصی دبیران در طی دوره به یکدیگر، مباحث علمی روز، مهارت‌های جدید جغرافیایی ارائه‌شده در این کلاس‌ها، این دوره‌ها را به دوره‌هایی ممتاز در آموزش دبیران تبدیل و خاطره آن‌ها را تا سال‌ها در ذهن و کلاس مدرسان پایدار ساخت.

در دوره آموزش مدرسان که در یاسوج برگزار شد، دبیران جغرافیایی که از راه‌های دور مثل خراسان، سیستان و بلوچستان، همدان یا آذربایجان و هرمزگان به دیار کهگیلویه و بویراحمد و دیدار جنگل‌ها و کوه‌های زاگرس آمده بودند، آن‌قدر از انتخاب مکان برگزاری دوره استقبال کردند که شادمانی آن‌ها از دیدار این منطقه قابل‌توصیف نبود. آنان یادآوری می‌کردند که برگزاری این دوره در یاسوج به آن‌ها فرصت دیدار از زاگرس و جنگل‌های بلوط و عشایر منطقه و زندگی شهری و روستایی این اقلیم از سرزمین پهناور ایران را فراهم کرده است. بازدید علمی از منطقه سی‌سخت در پای کوه دنا و چشمه آن، بازدید از جنگل‌های سرسبز بلوط و مراکز پرورش آبزیان و حتی کشت برنج (شالیزارها) برای دبیران غیرمنتظره و شعف‌آور بود.

آنان گمان نمی‌کردند که این دیار آنچنان متنوع و از نظر جغرافیایی چشم‌نواز و آموزنده باشد. شرکت‌کنندگان این دوره با حضور در چادر عشایر کوه دنا با روش‌ زندگی آنان، معیشت کوچ‌نشینی و خوشی‌ها و رنج‌های آنان همراه شدند و از آنان چیزها آموختند تا بعداً در استان‌های خود آن را به دبیران دیگر و در نهایت به دانش‌آموزان انتقال دهند.

در دوره مدرسان جغرافیای برگزیده که در شهر ایلام برگزار شد، دبیران استان‌های دوردست ابتدا به انتخاب محل برای برگزاری دوره با انتقاد می‌نگریستند، اما پس از یک هفته و دیدار از قسمت‌های مختلف استان، شهر سرابله، رودخانه سیمره محلات شهر ایلام و دیدار با مردم خونگرم ایلام و دیگر شهرهای استان، به انتخاب‌کنندگان ایلام به‌عنوان شهر محل برگزاری دوره‌ «آفرین» گفتند.

در دوره‌ای که در شهر همدان برگزار شد،

علاوه ‌بر مدرسان ـ گـروه ـ جغرافیــای دفـتــرــ بـرنامـه‌ریـزی و تألیف، استادانی از دانشگاه تـربیت‌مدرس و خوارزمی حضـور داشتند و علاوه ‌بر دانش‌ها و مهارت‌هایی که مدرسان برگزیده استان‌ها آموختند، در دیار ابن‌سینا، باباطاهر، عین‌القضات همدانی و در پای کوه الوند، گنج‌نامه و دیگر مراکز دیدنی و باستانی همدان جغرافیای غرب ایران را با هوای همدان و نسیم الوند در هم آمیختند و از کوه‌نوردی در دامنه‌های الوند نیز غافل نشدند.

گرچه در سال‌های بعد، دوره‌های محدودی (در حد یک یا دو روز) در اصفهان و تهران نیز برگزار شدند و دبیران سراسر کشور در آن‌ها مشارکت داشتند و یافته‌های جدید جغرافیا و محتوای کتاب‌های جدید درسی جغرافیای متوسطه را مرور و بر آن‌ها تسلط یافتند، اما عمق یادگیری‌های آنان در حد دوره‌های پنج‌روزه تا یک‌هفته‌ای اردبیل، یاسوج، ایلام و همدان نبود.

مدرسانی که در کلاس‌های مذکور شرکت کردند، دو ویژگی عمده داشتند: سرآمدان علمی جغرافیا در استان خود بودند و شوق یادگیری و انتقال یافته‌ها به دیگران را داشتند و رمز موفقیت این دوره‌ها همین دو مورد بود. تشویق معلمان و دبیران سرآمد و اعطای جایزه‌های علمی (مثل عنوان سرآمدی در آموزش یا مدرس برجسته) از جمله ضرورت‌های آموزش جغرافیا و دیگر علوم است. مسلماً این سرآمدان تأثیرگذاری چشمگیری بر جامعه معلمان/ دبیران استان خود دارند و در استان خود نیز مورد احترام و مرجع رفع اشکالات علمی و درسی و محتوایی کتاب‌های درسی می‌شوند. همچنین از مراجعه به دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کاسته می‌شود، محتوای کتاب‌های جدید و برنامه درسی پشتیبان آن به‌خوبی به دبیران منتقل و از دامنه اعتراض و اشکال در کتاب‌های درسی جدید کاسته خواهد شد و همه این‌ها سبب انتقال مفاهیم و محتوای دقیق کتاب‌های درسی به دانش‌آموز و رسیدن ما به اهدافمان در برنامه‌ریزی، تألیف و آموزش جغرافیای فعال و کلاس‌های پرشور جغرافیا می‌شود. امیدواریم با پیگیری‌های دفاتر مرتبط و برگزاری آزمون‌هایی مشابه، زمینه انتخاب دبیران و آموزش «مدرسان استانی آموزش جغرافیا» مجدداً فراهم و این دوره‌ها به شکل فعال برای انتقال یافته‌های جدید علم جغرافیا و روش‌های فعال آموزش جغرافیا برگزار شود، زیرا گفته و نوشته‌اند که: «بدون ایجاد انگیزه و تشویق دبیران جغرافیا از طریق مسابقات علمی، آموزش جغرافیا ارتقا نخواهد یافت.»