فکر می‌کنید کدام بنای تاریخی ایران در سال 17 میلیون رفت‌وآمد و بازدیدکننده دارد؟ فقط یک بنای آرامگاهی چنین مشتاقان و زائرانی دارد. بناهای آرامگاهی از محبوب‌ترین بناهای تاریخی در ایران هستند. آن‌ها از نظر تعداد، پس از مسجدها بیشترین فراوانی را در میان بناهای تاریخی دارند. این جایگاه نتیجه بیش از هزار سال توجه به بناهای آرامگاهی است. قرن‌هاست که برای گرامیداشت زیارت‌گاه‌های امامان، امامزادگان و بزرگان علم و دین مجموعه‌های آرامگاهی برپا می‌شود و تعدادی از حاکمان و امیران نیز برای زنده نگهداشتن اسم‌ورسمشان سفارش ساخت یک بنای آرامگاهی را به معماران داده‌اند.
بانیان و سازندگان بناهای آرامگاهی در ساخت چنین بناهایی گاه آن‌قدر بلندنظر بوده‌اند که بعضی از این عمارت‌ها حالا در فهرست باشکوه‌ترین بناهای تاریخی ایران قرار دارند. بناهایی که اتفاقی مهم در تاریخ معماری ایران هستند و تنها محل رفت‌وآمد زائران و دوست‌داران شخصیت متوفی نیستند، بلکه بخشی از این رفت‌وآمدها برای بازدید از آن‌هاست. این آرامگاه‌ها که گاهی یک مجموعه بنا را شامل می‌شوند، به افتخار امامان و امامزادگان شیعه، خانواده آن‌ها، بزرگان دین، شاعران، نویسندگان و هنرمندان این مرزوبوم برپا شده‌اند.
محبوب‌ترین آرامگاه‌ها
پرطرف‌دارترین بناهای آرامگاهی ایران حرم‌های امام و امامزادگانی هستند که برای مردم مقدس و عزیزند. آرامگاه حضرت امام رضا(ع) در مشهد سالانه 17 میلیون نفر زائر دارد و آرامگاه خواهر ایشان در شهر قم از محبوب‌ترین مکان‌های آرامگاهی ایران است. فضای اصلی امامزاده‌ها یک مکعب گنبددار است با ضریحی که درست در مرکز بنا قرار گرفته است. معماران این حرم‌ها تمام هنر خود را به کار گرفته‌اند تا عمارتی در نهایت تناسب و با تزئینات چشم‌نواز و در شأن فرد مدفون در آن‌ها بسازند.
بلندپروازی قابوس
وقتی قابوس‌ابن وشمگیر، در اواخر قرن چهارم هجری قمری تصمیم گرفت آرامگاهی برای خود بسازد، چنان سنگ بزرگی برداشت که نتیجه کار به یکی از بلندترین بناهای تاریخی آجری جهان تبدیل شد. تعداد برج‌های آرامگاهی که کاربرد یادمانی دارند و معمولاً برای حاکمان محلی ساخته شده‌اند، در شمال ایران بسیارند، اما برج قابوس در شهر «گنبد»، باشکوه‌ترین و بلندپروازانه‌ترین مورد از این دست است. برج قابوس با محاسبه پی عمیقش بیش از 70 متر ارتفاع دارد.
مجموعه‌های آرامگاهی
گاهی آرامگاه‌ها تنها محلی برای دفن یک شخصیت نبوده‌اند، بلکه بانی ساخت آن‌ها، علاوه بر آرامگاه، سفارش ساخت بناهایی عمومی را در اطراف آن می‌داده است. یکی از این مجموعه‌ها «گنبد سلطانیه» در نزدیکی شهر زنجان است. سلطان محمد الجایتو که از نسل حاکمان مغول در ایران بود، علاوه بر سفارش ساخت این آرامگاه بزرگ و مفصل، دستور ساخت بیمارستان، مدرسه، مسجد، حمام، مهمانخانه و... را هم داد. گنبد سلطانیه با بیش از 48 متر ارتفاع، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های آرامگاهی در ایران به حساب می‌آید.
در بزرگداشت مفاخر
با تشکیل انجمن «آثار و مفاخر فرهنگی ایران»، شخصیت‌های شناخته‌شده ادبی، هنری، علمی و تاریخی ایران یکی‌یکی صاحب آرامگاه‌هایی متفاوت و منحصربه‌فرد شدند؛ از جمله فردوسی، حافظ، سعدی، خیام، ابن‌سینا، باباطاهر و کمال‌الملک. معماران این عمارت‌ها در طراحی آن‌ها به معماری و فرهنگ ایرانی- اسلامی نظر داشته‌اند. مثلاً در طراحی این آرامگاه سفیدرنگ که بر مزار فردوسی، سراینده شاهنامه، برپا شده است، از معماری هخامنشی و مجموعه تخت جمشید الگوبرداری شده است.
اتاق مردگان
پیکر صاحب آرامگاه معمولاً در سردابه یا دخمه دفن می‌شد. سردابه اتاقک کوچکی زیر سطح زمین است که با تعدادی پله به کف آرامگاه وصل شده است. در حرم‌های ائمه(ع) و امامزادگان، ضریح بر بالای همین اتاقک ساخته و نصب می‌شود. این اتاقک سردابه گنبد علویان در همدان و محل دفن پیکر خاندان علویان است که400 سال بر شهر همدان و اطراف آن حکومت کردند.