یک آغاز گرم‌کننده
برای شـروع درس و کلاس لازم است فعالیت‌هایـی انجام شوند تا توجه دانش‌آموزان را از قضایا و اتفاقات قبل از کلاس دور و به موضوع درس جلب کنند. برای این منظور، یکی از پرکاربردترین اوقات برای اقدامات مرتبط با ذهن‌گرمی‌ها، ابتـدای سـاعت درسـی است. در این شرایط فعالیت‌ها به دو شکل ممکن هستند:
الف) فعالیت‌های وابسته به موضوع درس
معلم برای ایجاد انگیزه و جلب توجه دانش‌آموزان به کلاس و نیز موضوع درس، فعالیت‌هایی را طراحی می‌کند که علاوه بر ویژگی‌های کلـی، با موضـوع درس نیـز ارتباط دارند. در ایـن حالت ممکن است مفهومی از درس گذشتـه یا موضوعـی از درس جدید انتخاب شود تا مبنای فعالیت قرار گیرد. نمونه‌های زیر از جمله فعالیت‌های ذهن‌گرمی مرتبط با درس هستند.
بهترین خلاصه
در این شیـوه، معلم در شروع کلاس از همه دانش‌آموزان می‌خواهد کوتاه‌ترین و زیباترین یا جامع‌ترین بیان خود را درباره درس قبل بیان کنند. به جای این کار، می‌تواند ابتدا عنوان درس جدید را بیان کند و از دانش‌آموزان بخواهد برداشت خود را در خلاصه‌ترین حالت ممکن درباره موضوع جدید مطرح کنند.
جدول کلمات
بازی پر کردن جدول کلمات به‌صورت فردی یا گروهی، اما در سطح کلاس، از دیگر اقدامات مفید در ذهن‌گرمی است. برای این منظور، معلم جدول کلماتی را مطابق با مفاهیم و موضوعات درسی طراحی می‌کند و بچه‌ها به صورت گـروهی یا انفـرادی، اما با دریافت امتیـاز لازم، جدول را حل می‌کنند. طولانی‌نبودن جدول به اثرگذاری بیشتر این روش کمک می‌کند.
واژه‌بازی
برای این بازی، ابتدا معلم تعدادی تعریف و کلمات مرتبط با درس جدید یا درس قبل را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد. آن‌ها باید بتوانند حدس بزنند کدام کلمه به کدام تعریف ارتباط دارد. این بازی در صورتی‌که برای درس جدید است، تنها حالت حدسی دارد. به همین دلیل بهتر است برای کودکان دوره ابتدایی به کار برده نشود یا با تکرار کمتری مورد استفاده قرا گیرد.
بازی تصویرها
معلـم تصویرهایـی را که نشان‌دهنـده مفهومی از درس هستند، انتخاب یا طراحی مـی‌کند و سپـس با برش‌هایـی آن را به صورت درهم در‌می‌آورد یا با تار کردن تصویر، ابهامی در آن ایجاد می‌کند. دانش‌آموزان حدس می‌زنند که این تصویر چه مفهومی را دربر دارد و برای پاسخ درست امتیاز می‌گیرند. این امتیازها نقش نمره درسی را ندارند و صرفاً برای جذاب‌کردن فعالیت به کار گرفته می‌شوند. معلم می‌تواند در نهایت برای امتیازها فعالیت‌های جذاب دیگری را به‌عنـوان پـاداش در نظـر بگیـرد؛ مانند ارائه نقش‌های مهم در کلاس.
استخوان ماهی
استفاده از نقشه مفهومی به هر شکل، اعم از نموداری، آبشاری یا استخوان ماهی، برای ذهن‌گرمی دانش‌آموزان بسیار مؤثر است. این نقشه ابتدا در اختیار دانش‌آموز قرار می‌گیرد، در حالی‌که به عنوان اصلی اشاره شده، اما جزئیات و کلمات داخل آن نوشته نشده‌اند. حالا دانش‌آموزان در این باره حدس‌هایی می‌زنند و در طول درس فرصت دارند جاهای خالی را پر کنند. در نهایت هم جدول خود را به کلاس ارائه دهند.
در صورتی‌که کلمات انتخاب‌شده از درس قبل، اقدام و فعالیت خوبی برای شروع کلاس به‌صورت گروهی یا امتیازی است.
نمایش به شیوه بارش
در این روش، معلم با تکیه بر موضوع جدید درس، از روش تدریس بارش فکری استفاده می‌کند، اما کلاس را با نمایشی شروع می‌کند که مسئـله در آن مطـرح شده است و حالا از دانش‌آموزان می‌خواهد ایده‌های خود را برای حل آن ارائه دهند. نمایشی‌بـودن و جـذابیت نمایش توجـه دانش‌آموزان را به موضوع درس جلب و جذب می‌کند.
معماهای درسی
معما از جمله فعالیت‌های مورد علاقه دانش‌آموزان است که می‌تواند برای آغاز کلاس، کار ذهن‌گرمی را انجام دهد. معماهای تصویری یا متنی که با درس مرتبط هستند و ذهن مخاطب را به حل آن جلب می‌کنند، موجب می‌شوند دانش‌آموز تا ادامه راه و تا پایان یادگیریِ درس که به معما ارتباط دارد، همراه شود.
آزمایش‌های هیجان‌انگیز
شـروع درس همـراه با انجـام آزمـایش هیجـان‌انگیـز یا شرایطـی از آزمایش که برای دانش‌آمـوز حالتـی جادویی و جذاب دارد، از دیگر ذهن‌گرمـی‌هاست. در این حالت، اغلب دانش‌آموزان تمایـل پیـدا مـی‌کنند بـرای کشف رابطه در آزمایش و دلایل آن، درس را دنبال کنند.
ب) فعالیت‌های ناوابسته به درس
در ایـن گروه، اقداماتـی که بـرای دانش‌آمـوزان جـالب هستند و ویژگی‌های کلی مربوط به ذهـن‌گرمـی‌ها را دارند ارائـه می‌شوند که لزوماً با درس و موضوع درسی ارتباط ندارند و در واقع به نوعی فقط به جلب تمرکز آن‌ها به کلاس می‌انجامند تا از محیط و فضای قبل از کلاس رها شوند و به ادامه فعالیت‌ها در کلاس توجه نشان دهند. نمونه‌هایی از این فعالیت‌ها به صورت خلاصه در ادامه آمده‌اند.
شیوه گروه‌بندی جورچینی (پازلی)
هنگامـی که بنـاست کار کلاسـی به صورت گروهـی دنبال شود، بهتـر است شـروع کلاس با فعالیتـی جالب همـراه شود که طبق آن دانش‌آموزان در گروه‌هایـی قـرار مـی‌گیرند. برای مثال، تکه‌های چند پازل میان دانش‌آموزان تقسیم می‌شود. آن‌ها لازم است با کنار هم قرار دادن تکه‌ها هم‌گروهی خود را پیدا کنند. این فعالیت ساده به میزان زیادی توجه دانش‌آموزان را به کلاس جلب می‌کند.
تغییر محیط کلاس
از دیگر فنونی که بر جلب و جذب ذهن دانش‌آموزان مؤثر است، تغییر فضایـی است که دانش‌آمـوزان در آن شـرکت می‌کنند. این تغییرات از خستگی و یکنواختی ذهنی دانش‌آموزان کم می‌کند و در عین حـال ممکـن است در برخـی مـوارد به دلیـل تناسب فضای انتخاب‌شده با موضـوع درس، به یادگیری بهتر نیز منجر شود؛ مانند برگزاری کلاس معارف در سالن نمازخانه یا کلاس علوم تجربی در آزمایشگاه.
فعالیت‌های حرکتی
هنگامی که دانش‌آموزان با حرکاتی از جمله بلند شدن و حرکات کششی به دعوت از معلم، خستگی را از خود دور می‌کنند، به نوعی با انرژی بیشتری به کلاس توجه نشان می‌دهند و این فعالیت می‌تواند برای شروع یا میانه کلاس مناسب باشد.
شعر و ترانه
برخی شعرهای درسی می‌توانند برای مرور درس و نیز جذابیت در شروع کلاس مورد استفاده قرار گیرند که همین تکرار به ماندگاری بیشتر یادگیری نیز می‌انجامد.
پیش‌بینی
از دانش‌آموزان خواسته می‌شود اتفاقات آن ساعت درسی را پیش‌بینی یا بیان کنند انتظار چه کلاسی را دارند. این فعالیت، به‌ویژه برای شروع کلاس، در جذب دانش‌آموزان به کلاس تأثیر بالایی دارد.
دماسنج وضعیت
در طول کلاس یا در آغاز، معلم با تعیین نمادهای معینی مانند رنگ‌های مشخص یا اشاره‌های خاصی، از دانش‌آموزان می‌خواهد اعلام کنند وضعیت حالشان یا وضعیت یادگیری‌شان چگونه است. این کار، علاوه بر اینکه اطلاعاتی را برای تصمیم‌گیری بهتر در اختیار معلم قرار می‌دهد، می‌تواند به استراحت ذهنی دانش‌آموزان و جلب آن‌ها به کلاس کمک کند.
جمع‌بندی
به‌صورت کلی، برای ایجاد انگیزه، ذهن‌گرمی و نیز دوری از خستگی ذهنی دانش‌آموزان فعالیت و اقدامات گوناگونی وجود دارند که مهم‌ترین آن‌ها به بازی‌ها یا اقدامات مبتنی بر بازی اشاره دارند. مقصود از این اقدامات، تلاش برای همراهی مؤثر و فعال دانش‌آموزان در فرایند یاددهی-یادگیری است. معلمی که در طراحی آموزشی بر این بخش از فرایند متمرکز نمی‌شود، با دیگر موانع یادگیری روبه‌روست که معمولاً شامل کاهش انگیزه دانش‌آموزان و نیز کم‌رنگ‌شدن همراهی آنان در مسیر یادگیری است. به عبارت دیگر، فعالیت‌های مربوط به ذهن‌گرمی و ایجاد انگیزه و نیز آن گروه از فعالیت‌های پیشگیری از خستگی ذهنی یادگیرندگان، حکم تیز کردن اره را دارد که ممکن است وقت کمی بگیرد، اما نتیجه درخور توجهی دارد.
منابع
1. صباغیان، زهرا و اکبری، سهیلا (1389) آموزش جامع سازمانی. تهران: سمت.
2. اوانسکی، جری (1390) عوامل ایجاد انگیزه در کلاس درس. ترجمه پری‌ناز علی‌اکبری، ناشران: آیدین، یانار.