کلاس شما هم فرمانده انرژی دارد؟

وارد کلاس می‌شوم. هرکدام از دانش‌آموزان مشغول کاری هستند. یکی کتابش را گشوده و منتظر است کلاس شروع شود. یکی مدادش را تراش می‌کند و ...، چند نفر هم با هم درباره‌ی نمایشی که قرار است اجرا کنند، صحبت می‌کنند. یک‌باره فکری در ذهنم جرقه می‌زند و باعث می‌شود مسئولیت سنگینی بر دوشم احساس کنم. به ذهنم می‌رسد این بچه‌ها بزرگ‌سالان آینده‌اند، مادران آینده، مردمان آینده و ... . از همان لحظه تصمیم می‌گیرم در عین اینکه دانش‌آموزانم را کودکان امروز می‌بینم و لازم می‌دانم با زبان کودکی با آن‌ها سخن بگویم، هرگز فراموش نکنم آنان بزرگ‌سالان آینده‌اند و فردای جامعه را خواهند ساخت.

با این دیدگاه تصمیم می‌گیرم کلاسمان را شهر کوچکی فرض کنم و برای اداره‌ی آن، به‌صورت منظم و قانون‌مند، برای دانش‌آموزان مسئولیتی را تعریف کنم. البته این کار، علاوه بر تقویت مسئولیت‌پذیری، چند هدف دیگر را هم دنبال می‌کند، از جمله تقویت اعتمادبه‌نفس در دانش‌آموزان و آشنایی با نقش‌ها و مسئولیت‌هایی که در جامعه وجود دارد.

برای اجرای ایده‌ام، ابتدا چندین مسئولیت تعریف می‌کنم: نماینده‌ی کلاس، مسئول کلاس، دادستان، فرمانده‌ی انرژی، کتابدار، بهداشت‌یار، شهردار، معلم‌یار.

همه‌ی این مسئولیت‌ها را در کلاس توضیح می‌دهم و به دانش‌آموزان این اطمینان را می‌دهم که در طول سال تحصیلی، همگی، تک‌تک آن‌ها را به‌صورت هفتگی تجربه خواهند کرد و در پایان دوره‌ی مسئولیت هر دانش‌آموز، هم‌کلاسی‌هایش درباره‌ی کیفیت کار او نظر خواهند داد.  موضوع را به‌گونه‌ای مطرح می‌کنم که دانش‌آموز فکر نکند کار سختی به او محول شده است.طوری وظایف را برایش تشریح می‌کنم که خود را برای انجام آن توانا بیابد و بداند کار مهم و ارزشمندی انجام خواهد داد.

دانش‌آموزانم با مسئولیت‌هایی مانند بهداشت‌یار و نماینده‌ی کلاس آشنا هستند؛ اما سایر مسئولیت‌ها برایشان تازگی دارد. مثلاً می‌پرسند: «دادستان یعنی چه؟»

هدفم از این‌چنین نامگذاری برای مسئولیت‌ها، آشنایی دانش‌آموزان با جریان زندگی در جامعه‌ای بزرگ‌تر از مدرسه است. برایشان شرح می‌دهم:  مسئولیت دادستان در کلاس ما، رسیدگی به اختلافات بین دانش‌آموزان است. پس اگر مشکلی برای هریک از شما پیش آمد و نتوانستید آن را حل کنید، نزد من نیایید، بلکه به دادستان مراجعه کنید. اگر به نتیجه‌ای نرسیدید، من رسیدگی خواهم کرد.

شهردار کلاس موظف است با همکاری دانش‌آموزان به امور جاری کلاس و نیازمندی‌های آن رسیدگی کند.

کتابدار مسئول کتابخانه‌ی کوچک کلاس است که کتاب‌های آن را در ابتدای سال، خودِ دانش‌آموزان به امانت آورده‌اند و در پایان سال سالم تحویل خواهند گرفت.

فرمانده‌ی انرژی موظف است سر ساعت مشخص که کلاس به‌اندازه‌ی کافی روشنایی دارد، چراغ‌ها را خاموش کند و هنگام ترک مدرسه از خاموش‌بودن چراغ‌های کلاس مطمئن شود. همچنین اگر در آب‌خوری شیر آبی چکه ‌کرد، آن را به اطلاع سرایدار مدرسه برساند. در پایان هر هفته، ضمن قدردانی از مسئولان آن هفته، مسئولان هفته‌ی آینده مشخص می‌شوند. همه‌ی دانش‌آموزان با تمرین و تأکید در طول سال می‌آموزند آخر هر هفته نظر واقعی‌شان را درباره‌ی کیفیت کار دوستانشان بگویند و از نظر یکدیگر نرنجند؛ چون می‌دانند این کار برای بهترشدن وضعیت کلاس است.

هنگامی که سال به پایان می‌رسد، خودِ دانش‌آموزان برای هر مسئولیت بهترین مجری را مشخص می‌کنند. سپس با یک لوح تقدیر از آنان قدردانی می‌شود.

این تجربه‌ی عملی به من نشان داد با این کار، علاوه ‌بر همه‌ی هدف‌های مشخص‌شده، امور آموزشی و پرورشی کلاس با نظم بهتری انجام می‌شود و از طرفی مشکل دانش‌آموزانی که با مسائلی مثل خجالتی‌بودن، نداشتن اعتمادبه‌نفس، بیش‌فعالی و ... روبه‌رو بودند، تا حد زیادی برطرف می‌شود.

با دادن مسئولیت به کودکان در واقع به آنان شخصیت‌ اعطا می‌کنیم. احساس مفیدبودن و داشتن شخصیت، کودک را متوجه این مهم می‌کند که وجودش چقدر ارزشمند و تأثیرگذار است و می‌تواند تحول‌آفرین باشد.

البته شاید تعدادی از دانش‌آموزان درباره‌ی برخی از مسئولیت‌ها چندان موفق عمل نکنند. در این صورت باید آن‌ها را همراهی و نیز به‌سبب موفقیتشان در مسئولیت‌های دیگر تشویق کرد. به این ترتیب تا حد زیادی به استعدادها و توانمندی‌ها و در عین‌حال ضعف‌های هر دانش‌آموز پی می‌بریم و می‌توانیم برای او برنامه‌ داشته باشیم.

آنچه گفته شد، تجربه‌ای عملی برای تقویت مسئولیت‌پذیری در دانش‌آموزان بود؛ اما نباید فراموش کرد نتیجه‌بخشی آن به رابطه‌ی مهرورزانه و سالم معلم با دانش‌آموزان نیاز دارد. ما درحال تعلیم و آموزش به کودکان هستیم؛ پس باید خطاهای آنان را نیز بپذیریم و هدایتشان کنیم تا عملکردشان را اصلاح کنند. نباید آن‌ها را از اشتباه‌کردن ترساند. اگر دانش‌آموزان در رویارویی با مسائل، اطلاعات داشته باشند و از اشتباهات خود درس بگیرند، بهتر می‌توانند انسان‌هایی مسئولیت‌‌پذیر باشند. در عین حال لازم است به آنان یادآوری کرد در هر شرایطی باید تبعات اشتباهشان را بپذیرند و از راه صحیح سعی در جبران آن داشته باشند.

تقویت مسئولیت‌پذیری در دانش‌آموزان باارزش‌ترین هدیه‌ای است که می‌توان به آن‌ها داد؛ چراکه در این صورت آن‌ها می‌توانند از خود مراقبت کنند و در آینده افرادی مسئولیت‌پذیر و متعهد و تأثیرگذار باشند.