اثری ماندگار از دوره ایلخانی
بنای گنبد سلطانیه از جنبه‌های متفاوت قابل بررسی است. مهم‌ترین این جنبه‌ها، تزئینات و ظریف‌کاری‌ها و معماری به کار رفته در این بناست. به خاطر داشته باشیم که اساس معماری اسلامی، به ویژه در مسجدها و آرامگاه‌ها، عبارت است از طاق‌نما، قوس، طاق گهواره‌ای، گنبد، مناره، گلدسته و محراب که با توجه به دوران ساخت، از تزئیناتی مانند گچبری، کاشی‌کاری معرق ومقرنس‌کاری، و کتیبه‌نویسی با انواع خوش‌نویسی در قالب خط‌های نسخ، ثلث، ریحانی، رفاع، کوفی و خط‌های بنایی بهره‌مندهستند.
با بررسی دقیق بنای سلطانیه متوجه می‌شویم که معمار و طراح بنا، کاملاً با سه اصل زیبایی‌شناسی که عبارت‌اند از: «نظم»، «تقارن» و «تعیین» آشنا بوده‌اند. بنای سلطانیه بنایی کاملاً مذهبی و روحانی است و برای درک این معنویت فقط کافی است زیر گنبد عظیم آن قرار بگیرید. فضای داخلی که با نورهای غیر مستقیم از طریق پنجره‌های طاق‌ها و گنبدخانه روشن می‌شود، فضایی عرفانی و معنوی را به وجود می‌آورد. در این فضا هر قطعه از کاشی‌ها، و آجرها و گچبریها شاهدانی هستند از ارادت سازندگان آن به اسلام.
این بنا به روایتی با الهام از هشت در بهشت به صورت هشت ضلعی ساخته شده و دارای هشت در، هشت ایوان و هشت مناره است. در طبقه دوم عمارت نیز هشت پلکان وجود دارد که به طبقه سوم و مناره‌ها ختم می‌شوند و هر کدام دارای 110 پله است و عدد 110 در حروف ابجد معادل نام حضرت علی(ع) است. به طور کلی بنای سلطانیه سه طبقه دارد و از بخش‌های گنبدخانه، تربت‌خانه و سردابه تشکیل شده است. تمامی این بخش‌ها با انواع آرایه‌های کاشی‌کاری، گچبری، آجرکاری با تزئینات گیاهی، هندسی و کتیبه‌ها تزئین شده است.
در این میان، بخش تربت‌خانه که محراب، محل نماز و قبله در آن قرار دارد، از اهمیتی شایان توجه بهره‌مند است؛ چرا که به دستور الجایتو مقدار زیادی از تربت امام حسین (ع) را به این محل آوردند و از آن برای ساخت محراب و قبله بخش تربت‌خانه استفاده کردند. همان‌طور که گفته شد، بنای سلطانیه در ابتدای ساخت تماماً با کاشی‌کاری‌های معرق و طلاکاری شده و آجرکاری پوشانده شده بود، اما به دلایل نامعلومی، پیش از درگذشت الجایتو، تمام کاشی‌کاری‌ها و ظریف‌کاری‌ها که 10 سال زمان برده بودند، با گچبری پوشانده می‌شوند. نتیجه سه سال کار مداوم گچ‌کارها، گچبری بی‌نظیر و خارق‌العاده‌ای است که نظیر آن در کمتر جایی دیده می‌شود.
گنبد سلطانیه زیباترین خط نوشته‌های کاشی و آجر را دارد که بیشتر آن‌ها پس از کناررفتن گچبریها نمایان شده‌اند. از جمله این کاشی‌کاری‌ها، نوشتن کلماتی مانند «لااله الا الله»، «سبحان الله» و «محمد رسول الله» است که به صورت مورب با خط کوفی بنایی و با ترکیب آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای به صورت مکرر نوشته شده و گاه این مکررنویسی، به شکل شمسه 16 پره با ترنج‌هایی اطراف آن نشان داده شده است. همچنین باید از کتیبه منحصربه‌فردی نام برد که در دو سوی ایوان ورودی اصلی قرار دارد و در هر طرف پنج بار نام محمد(ص) و علی(ع) به گونه‌ای نوشته شده است که اگر محمد(ص) را برعکس بخوانند، علی(ع) خوانده می‌شود و اگر علی(ع) را برعکس بخوانند، نام محمد(ص) خوانده می‌شود.
به نظر شما هدف هنرمند، از این کار چه بوده است؟
از دیگر تزئینات بنا باید به گره‌چینی چوب در نرده‌ها و حجاری‌های مشبک اشاره کرد که پس از گذشت سالیان دراز همچنان باقی مانده‌اند. تزئینات هندسی انجام‌شده در گنبد سلطانیه، به صورت گچبری، کاشی‌کاری، نقاشی روی گچ، و گره‌چینی چوب و سنگ بیشتر شامل نقش‌مایه‌های «شمسه‌ها»، «ترنج»، «شش‌ضلعی»، «پنج ضلعی» و «طبل» می‌شود که گاه این نقش‌ها با نقش گل و برگ و رنگ‌ها از یکدیگر متمایز شده‌اند. محققان با توجه به آثار تزئینی در بنا، این تزئینات را متعلق به دو دوره می‌دانند: دوره اول که شامل کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی‌هاست و متعلق به زمانی است که الجایتو قصد انتقال پیکرمطهر ائمه(ع) به ایران را داشته است. دوره دوم که بیشتر آثار در زیر گچبریها پنهان می‌شوند، متعلق به دوره پس از منتفی‌شدن انتقال پیکر ائمه اطهار(ع) است که احتمالا توسط خود الجایتو و یا جانشین وی، ابوسعید که مخالف اسلام بوده، انجام شده است.
گنبد دو پوسته
مهم‌ترین بخش این بنا از نظر معماری و تزئینات بخش گنبد آن است. باید بدانیم که گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد جهان پس از «گنبد کلیسای جامع فلورانس» و «گنبد مسجد ایاصوفیه» در ترکیه است. گنبد سلطانیه از دو پوسته یا جداره ساخته شده است و بسیاری از محققان این گنبد را نخستین گنبد دو جداره در جهان می‌دانند که ظاهراً نمونه قدیمی‌تری از آن وجود ندارد. ضخامت گنبد 160 سانتی‌متر، فضای خالی بین دو پوسته آن 60 سانتی‌متر، ضخامت دیواره گنبد1/4 متر و ارتفاع آن از نوک تا زمین 50/48 متر است. بدنه اصلی گنبد ابتدا تماماً از آجر ساخته شده و سپس با روکشی از کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای معرق‌کاری شده، از بیرون تزئین شده است.
گنبد سلطانیه سازه‌ای بسیار سنگینی است که حدود 1600 تن وزن دارد، اما طراحی و معماری دقیق آن که حتماً بر اساس محاسبات ریاضی و هندسی بوده، این سازه را چنان مستحکم ساخته که در طول تاریخ در برابر زلزله‌های بسیار شدید هم تاب آورده است. اطراف گنبد 8 مناره به قطر 1 متر و ارتفاع 5/3 متر قرار دارد که با آجر و کاشی‌های معرق پوشانده شده است. لازم به یادآوری است که بنا به نوشته منابع، در ساخت این بنا سه هزار کارگر شرکت داشتند و طراحی و نظارت ساخت آن بر عهده خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی بوده است که طراحی کل شهر سلطانیه را نیز به او نسبت می‌دهند. در نهایت باید گفت مجموعه بنای گنبد سلطانیه اثری است بدیع و بی‌رقیب که گنجینه‌ای از هنرهای زیبا و منحصربه‌فرد هنرمندان ایرانی را در خود جای داده است.