ریاضیات در ادبیات

جلال‌الدین همایی

شادروان جلال‌الدین همایی (1358- 1278) متولد اصفهان و از استادان و ادیبان دانشمند بود. وی به علوم ریاضی و هیئت و نجوم نیز بسیار علاقه داشت و همیشه به نوجوانان گوشزد می‌کرد که از یادگرفتن ریاضیات غفلت نکنند و در هر رشته‌ای که تحصیل می‌کنند، رابطه خود را با ریاضی قطع نسازند. استاد همایی توانایی بسیاری در «حساب جُمل» و ساختن «ماده تاریخ» داشت. بخش مهمی از دیوان شعرهای او به نام «دیوان سنا» را همین شعرها تشکیل می‌دهند. می‌دانیم که شما با «حساب جُمل» قبلاً در این مجله آشنا شده‌اید، پس در این باره توضیح زیادی نمی‌دهیم. همین اندازه می‌گوییم که از قدیم در زبان عربی، هر حرف از 28 حرف الفبا یا «حرف‌های ابجد» را برابر با یک عدد می‌دانستند که به ترتیب از عدد 1 تا 1000 را شامل می‌شده است. حال هر کلمه‌ای که با این حرف‌ها بسازیم، یک معادل عددی هم دارد. مثلاً برهان (نام مجله‌ای که در دست دارید) می‌شود: ب + ر + هـ + ا + ن = 2+200+5+1+50=258

و یا اگر سال تولد شما مثلاً 1385 باشد، می‌توان آن را به‌صورت کلمه «شفغه»(300+80+1000+5=1385) نشان داد که البته کلمه بی‌معنایی است. اشخاص توانا می‌کوشند ماده‌تاریخ‌هایی را که می‌سازند، به شکل عبارت‌های بامعنا و زیبا درآورند. این کار «ماده‌تاریخ‌گویی» نام دارد. در ادامه چند نمونه از ماده‌تاریخ‌هایی را که شادروان استاد جلال‌الدین همایی ساخته است می‌آوریم و چند مورد را هم از دیگران ذکر می‌کنیم.

- تاریخ فوت دکتر محمد معین، استاد برجسته دانشگاه و مؤلف فرهنگ معین.

سنا اندر وفات او، به شمسی گفت تاریخش

«معین» با «آه» بیرون رفت از جمع «لغت‌نامه»

لغت‌نامه= 1526

معین + آه = 176

شمسی 1350= 176-1526

- سال درگذشت حاج رحیم ارباب اصفهانی (حکیم و فقیه)

او برفت از جهان و گفت سنا

«جان علم از تن جهان رفته»= 1396 هجری قمری

- در شهر تفت یزد بقعه عارفی وجود دارد به نام بقعه شاه خلیل‌الله. استاد همایی برای سال تعمیر آن که سال 1323 بوده، این ماده‌تاریخ را ساخته است:

سال انجام بنا خواست سنا

گفتمش «مقبره شاه خلیل»= 1323

- اسماعیل آشتیانی، نقاش بزرگ و از شاگردان برجسته کمال‌الملک بود. هنگامی که در سال 1349 شمسی (1390 قمری) درگذشت، استاد همایی شعری در رثای او سرود و در بیت آخر ماده‌تاریخ او را چنین گفت:

اجل بسترد در ماه صفر نقش بهین صورت

«اجل بسترده نقش پاک اسماعیل» شد سالش

- دکتر لطفعلی صورتگر شیرازی، استاد زبان و ادبیات فارسی و انگلیسی بود که در سال 1348 شمسی درگذشت و در حافظیه شیراز مدفون شد.

همایی گفت:

سال فوتش سنا ز من پرسید

گفتمش «نقش پاک صورتگر»= 1389

- استاد مجتبی مینوی نیز از ادیبان بنام و استاد دانشگاه تهران بود و همایی ماده‌تاریخ فوت او را به سال شمسی ساخت:

سال وفاتش از سنا، هجری شمسی خواستم

در پاسخم این جمله گفت، «آه ای دریغ از مینوی)= 1355

و بالاخره این دو ماده‌تاریخ هم قابل ذکر هستند:

- در کاخ چهلستون اصفهان سنگ‌نوشته‌ای پیدا شده است که روی آن تاریخ اتمام بنا را چنین ثبت کرده‌اند:

مبارک بود، زان که تاریخ آن شد

«مبارک‌ترین بناهای دنیا»= 1057

- شخصی ناشناس نیز سال تولد، سال اوج دانش و سال فوت بوعلی سینا را این‌گونه ماده‌تاریخ کرده است:

حجت‌الحق ابوعلی سینا

در «شَجَع» آمد از عدم به وجود/ در «شصا» کرد کسب جمله علوم/ در «تکز» گفت این جهان بدرود

شجع= سال 373 قمری، شصا= 391 قمری و تکز= سال 427 قمری.

توضیح اینکه در سال شصا (391) بوعلی سینا 18 سال بیشتر نداشته و خود گفته است من در 18 سالگی همه علوم زمان خود را می‌دانستم و از آن پس چیزی بر علمم افزوده نشد و تنها در علوم پخته‌تر شدم.