پیش از تولید و تصویب برنامه درسی ملی، دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری، 21 گروه درسی داشت که شامل گروه‌های شیمی، فیزیک، زیست‌شناسی، علوم تجربی، زمین‌شناسی، ریاضی، ادبیات فارسی، مطالعات اجتماعی، تاریخ، جغرافیا، قرآن، زبان‌های خارجی و هنر و... بود. گروه‌های درسی مسئولیت طراحی و تولید برنامه‌های درسی، تألیف کتاب‌های نونگاشت و کتاب‌های معلم و اشاعه و مراقبت از برنامه‌های درسی را بر عهده داشتند. با تصویب برنامه درسی ملی و اسناد بالادستی مانند سند تحول بنیادین و فلسفه تعلیم و تربیت، گروه‌های درسی ادغام شده و به 11 حوزه تربیت و یادگیری بازآرایی شدند (جدول 1).
همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، برخی حوزه‌ها شامل چندین قلمرو تخصصی و گروه درسی هستند. البته این حوزه‌های تربیت و یادگیری از ساحت‌های شش‌گانه تربیت که در سند تحول مطرح شده است، منشأ می‌گیرند. این ساحت‌ها عبارت‌اند از ساحت تربیت:
- اعتقادی، عبادی و اخلاقی
- اجتماعی و سیاسی
- زیستی و بدنی
- زیبایی‌شناختی و هنری
- اقتصادی و حرفه‌ای
- علمی و فناوری
در واقع حوزه‌های تربیت و یادگیری علوم تجربی و ریاضی زیرمجموعه ساحت علمی و فناوری هستند. مطابق با سند برنامه درسی ملی، وظیفه طراحی برنامه درسی، تولید بسته‌های یادگیری و اشاعه و مراقبت از برنامه بر عهده هر یک از حوزه‌های تربیت و یادگیری است. این حوزه‌ها باید براساس الگوی ارائه‌شده در سند برنامه درسی ملی، نخست برنامه درسی حوزه را طراحی و تدوین کنند و پس از تصویب در شورای عالی آموزش‌وپرورش و مبتنی بر آن برنامه‌ها، بسته‌های یادگیری مناسب طراحی، تدوین و تألیف شوند.
برنامه درسی ملی تأکید می‌کند که حوزه‌ها برای طراحی برنامه خود، اهداف و مأموریت دوره‌های تحصیلی، دلالت‌های سند تحول بنیادین، پژوهش‌های گوناگون و مرتبط، تجربه سایر ملل و همچنین اقتضائات و ویژگی‌های هر حوزه و رویکردهای ارائه شده در برنامه درسی ملی را مبنا قرار دهند. بر همین اساس برنامه حوزه تربیت و یادگیری علوم تجربی با مشارکت گروهی از کارشناسان و صاحب‌نظران طراحی، تدوین و تولید شده است. با توجه به اینکه اسناد بالادستی تکلیف کرده‌اند که برنامه‌های درسی ویژگی‌های مشخصی داشته باشند و در نگاه جامع بتوانند زمینه را برای شکوفا شدن و رشد فطرت الهی و توحیدی فراهم کنند. برخی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
- در سازماندهی محتوا از رویکردهای زمینه‌محوری و تلفیقی بهره بگیرد.
- رویکرد آموزشی محتوا، کاوشگری، کشف و بازکشف باشد
- ارتباط بین حوزه‌ها و قلمروها به نحو مطلوب موردتوجه قرار گیرد.
- برنامه‌ها به‌روز، کارآمد و مفید باشند.
- هر برنامه متناسب با سهم خود، مهارت‌های موردنیاز برای تربیت شهروندان آگاه را موردتوجه قرار دهد.
- برنامه درسی بتواند شایستگی‌های گوناگون را در افراد ایجاد و نهادینه کند.
با این توصیف در دفتر تألیف چارچوبی برای تولید راهنمای برنامه درسی ارائه شد که مشخص کرده بود هر یک از عنصرهای برنامه درسی چه ویژگی و ساختاری داشته باشد. ازاین‌رو خواسته شده بود در طراحی برنامه از واژگان و عبارت‌های معینی استفاده شود. در اینجا فقط به بررسی برخی از آن‌ها می‌پردازیم:
- هر برنامه درسی، یک محدوده و قلمرو مشخصی دارد. در واقع قلمرو حوزه تربیت و یادگیری دارای ماهیت «دانشی/ معرفتی1» است و شامل دانش مفهومی، دانش روشی و دانش عملی است. دانش مفهومی به دانسته‌ها، دانش روشی به روش مطالعه و پژوهش و دانش عملی به مجموعه فعالیت‌ها اطلاق می‌شود.
- قلمرو شامل ایده‌های کلیدی، مفاهیم اساسی، فرایندها و روش‌ها در حوزه تربیت و یادگیری بوده؛ که زمینه‌ساز کسب شایستگی‌ها بر اساس ویژگی‌های روان‌شناختی (به تناسب جنبه‌های رشدی مخاطب) است.
- هر برنامه درسی به دنبال تحقق شایستگی‌های مشخصی در فراگیران است. شایستگی‌ها مجموعه‌ای از صفات و توانمندی‌ها هستند که امکان پیوند یکپارچه میان عناصر و عرصه‌ها از سویی و نیز ساحت‌های تربیت را فراهم می‌کند. این نظام عمل پیچیده، ترکیبی از مهارت‌های شناختی و مهارت‌های عملی، دانش (از جمله دانش ضمنی2، دانشی که در فرایند دانش صریح و گاه به‌صورت ناخودآگاه کسب می‌شود) انگیزش، ارزش‌ها و اخلاق، نگرش‌ها، هیجانات و رفتارهای اجتماعی است که برای انجام عمل در موقعیتی خاص به کارگرفته می‌شوند. شایستگی‌های حوزه تربیت و یادگیری در قالب چهار دوره تحصیلی 12ـ پ (از پیش‌دبستان تا پایان سال 12) ارائه می‌گردد. منابع تعیین شایستگی‌ها شامل پیامد (اهداف) دوره‌ها، شایستگی‌های پایه3، اهداف خاص هر حوزه و اهداف مرتبط با سایر حوزه‌ها4 است.
طراحی ایده‌های کلیدی، مفاهیم و مهارت‌های اساسی به منظور سازماندهی مناسب برنامه‌های درسی و ایجاد نگاه کلان‌نگر نسبت به جهان هستی، یکپارچگی و درهم تنیدگی بیشتر محتواها و همچنین تحقق معنی‌دار ارتباط طولی و عرضی محتواها انجام شده است (جدول‌های 2 و 3).
در این برنامه‌ها، ایده‌های کلیدی عبارت‌هایی هستند که امکان سازماندهی مفاهیم، اصول، تعمیم‌ها و حقایق را در درون و بیرون حوزه یادگیری فراهم می‌کنند و قابلیت آن را دارند تا در طول زمان به‌صورت عرضی (در بین موضوعات) یا طولی (پایه‌ها) در برنامه درسی و زندگی خارج از مدرسه و سایر موقعیت‌های جدید به کارگرفته شوند. همچنین مفاهیم اساسی مجموعه‌ای از گزاره‌های انتزاعی مبنایی در یک قلمرو علمی هستند که دامنه معنایی آن را مشخص می‌کنند و مهارت‌های اساسی مجموعه‌ای از کیفیت‌ها (توانایی‌های ذهنی یا فیزیکی) هستند که می‌توانند در یک قلمرو علمی خاص یا مشترک با سایر قلمرو‌های علمی مطرح شوند.
از سوی دیگر موضوع مهم در طراحی برنامه درسی، توجه به مأموریت دوره‌های تحصیلی است. با توجه به این موارد نسخة اول، برنامه درسی علوم طراحی و تدوین شد که در آن ایده‌های کلیدی زیر طراحی شدند:
«ساختار و عملکرد، روابط و الگوها، پایداری، تغییر و اندازه‌گیری
این ایده‌های کلیدی بیان می‌کنند که همة محتواهای علوم تجربی را می‌توان زیرمجموعه این عبارت‌ها در نظر گرفت و سازماندهی کرد. هر ماده، سلول و جسمی دارای یک ساختار است که عملکرد هر کدام تابع ساختار آن است. باید توجه کنیم که هر جامعه‌ای ساختاری دارد و رفتار و عملکرد مجموعه‌های آن جامعه به ساختار آن جامعه وابسته است. هر متنی ساختاری دارد که کارکرد آن متن به ساختار آن بستگی دارد. از سوی دیگر بین اجزای جهان مادی در هر سطحی، روابطی وجود دارد که از الگوهای منظمی تبعیت می‌کنند. همچنین جهان مادی پیوسته در حال تغییر است. این تغییرات قابل اندازه‌گیری هستند و هر کدام با سرعت‌های معینی انجام می‌شوند. توجه دارید که این تغییرات هم در مواد، هم در موجودات زنده و هم در جوامع گوناگون رخ می‌دهند. تغییراتی مانند جمعیت افراد یک گونه، تغییرات فیزیکی و شیمیایی مواد، تغییر قیمت‌ها و کمیت‌های گوناگون از جملة آن‌ها هستند. برای همة اجزای جهان مادی یک حالت پایدار می‌توان تعریف کرد که با تغییرات گوناگون ارتباط دارد. با این توصیف می‌توان زیر هر یک از این عبارت‌ها و واژگان مجموعه‌ای از مفاهیم اساسی و خرده‌مفاهیم تعریف کرد که قلمرو علوم تجربی را تبیین می‌کنند.
بر همین اساس، ایده‌های کلیدی، مفاهیم اساسی و خرده‌مفاهیم (جدول 2). مهارت‌های اساسی (جدول 3) برای برنامه درسی علوم تجربی طراحی و تولید شد. شایان ذکر است که در این مقاله فقط قلمرو علوم تجربی بررسی شده است. بقیه عنصرهای برنامه نیز در مقاله‌های بعدی بررسی خواهند شد.
پی‌نوشت‌ها
1. مجموعه تجارب انبوه‌شده نسل‌های بشری
2. Implicit Knowledge
3. در برنامه درسی ملی
4. این منابع در صفحه 19 برنامه درسی ملی ارائه شده است.