اشاره
بهار مهمان طبیعت بود و هنگامه‌ای از طراوت و زندگی در باغ، برپا. نیم‌نگاهی به این منظره باشکوه کافی بود تا بیننده، دل از کف برفته بیند!
ملکه هسی لینگ شی1 در گذر از سرسرای قصر نگاهی بی‌اعتنا به چشم‌انداز پیش رو انداخت. همین اندازه کافی بود تا در آن عصرگاه دل‌انگیز بهاری به دام مدهوشی گرفتار آید. بی‌درنگ مسحور از باغ به‌گل نشسته قصر، پای به گردش در این بهشت زمینی نهاد. تا ساعتی بعد همچنان مدهوش می‌نمود. از یک‌سو عزم به ادامه داشت و از سویی دیگر، خود را از هجوم این همه شور و سرمستی، نیازمند لختی آسودن می‌دید. پس رسیدن به درخت توت را غنیمت شمرد، برای تن سپردن به سایه‌سار آن و نوشیدن فنجانی چای برای هرچه خاطره‌انگیزتر شدن لحظه‌های سرخوشی. جرعه‌جرعه به نوشیدن مشغول بود که ناگاه توده‌ای به فنجانش درغلتید. توده سفید و کوچک بی‌آنکه به انتظار بماند تا شگفتی شاهدان فروبنشیند، از هم فرو پاشید و شروع به رشته‌رشته شدن در فنجان چای کرد. وقتی ملازمان به زبان آمدند که: «پیله پروانه است.»، ملکه گنگ به رشته‌ها خیره ماند. سپس با علاقه، آن‌ها را بیرون آورد و مصمم بود که دوباره به هم پیوندشان دهد.
... و این رویداد، دیباچه‌ای شد برتاریخ صنعت ابریشم؛ در عصرگاه یک روز بهاری که الهه ابریشم به دنیای افسانه‌ها پای نهاد!
مقدمه
بازگفتن از حقایق همواره دشوار بوده است. گفته‌اند و شنیده‌ایم که: «حقیقت تلخ است»، اما در زمینه تاریخ ابریشم این دشواری نه به‌دلیل تلخی ماجرا، بلکه به مشخص نبودن چگونگی آشنایی انسان با آن ارتباط می‌یابد. به هرحال، بر خلاف نامشخص بودن چگونگی این شناخت، برای زمان آشنایی با آن اسناد روشن و قابل اعتمادی در اختیار داریم که با تکیه به آن‌ها می‌دانیم از عمر این همراهی، حدود 5000 سال می‌گذرد.
از این دوران، یک پیله کرم ابریشم متعلق به گونه‌ای معروف2 به جا مانده، درحالی‌که با وسیله‌ای تیز به دو نیم تقسیم شده است.
عمر قدیمی‌ترین نمونه ابریشم بافته شده به حدود 3600 سال پیش از میلاد می‌رسد. همچنین جامه‌ای زنانه از ابریشم با کمربند حاشیه‌دار ابریشمی در مکانی کنار رود یانگ تسه کیانگ ـ مهد یکی از تمدن‌های کهن به نام لیانگ ژو3 ـ یافت شده است که به 2570 سال پیش از میلاد مربوط می‌شود. در استان ژیجیانگ4 نیز قطعاتی از دستگاه‌های ویژه بافت تور و پارچه‌های ابریشمی، مربوط به تمدن یانگ شائو5 مشاهده شده است که به زمانی در حدود 4000 سال پیش از میلاد برمی‌گردد.
بنابراین مردمان چین باستان در دوران نوسنگی را باید پیشگامان فناوری کهن پرورش کرم ابریشم و تولید کالاهای ابریشمی دانست. آنان در پنهان کردن اسرار این حرفه و هدایت آن به جایگاه یک صنعت پررونق، در طول تاریخ بسیار ماهرانه عمل کرده‌اند [1].
سرگذشت ابریشم، از تولد تا کوچ
قدیمی‌ترین متون مربوط به تولید ابریشم روی قطعه‌ای برنز نگاشته شده و مربوط به 1600 تا 1050 سال پیش از میلاد است. بنابراین در هزاره دوم پیش از میلاد، چین باستان به کمال نسبی در دانش، مهارت و روش‌های بافندگی مناسب برای تولید انبوه ابریشم، دست یافته بود. در این دوران که همزمان با سلسله ژو6 و شانگ7 در چین بوده است، ابریشم حکم یکی از مهم‌ترین کالاهای تجاری را داشت، چنان‌که نمونه‌هایی از آن در آرامگاه فراعنه مصر نیز یافت شده است. در شمال شبه‌قاره هند نیز از پیله پروانه‌ای متعلق به گونه‌ای دیگر8، در تولید نخ و پارچه ابریشمی استفاده می‌شد [2].
در سلسله هان9، از 206 سال پیش از میلاد تا 220 میلادی، با تمرکز بر شرایط مؤثر و بهبود روش‌های تولید، کیفیت ابریشم‌های تولیدی افزایش یافت. در این زمان بافندگان، به اثر عواملی همچون گرما در سرعت و کیفیت فرآورده توجه کردند. در نتیجه، انواع ظریف‌تر در عین برخورداری از استحکام بیشتر، با طراحی شکل‌های گوناگون و زینت یافته با قلابدوزی و گلدوزی عرضه شد؛ درحالی‌که با رنگ‌های معدنی یا گیاهی از جمله رنگ سرخ اخرا و لاجورد آب و رنگی گرفته بودند. در همین زمان برای پرورش کرم‌ها، گونه‌های دیگر پروانه‌ها نیز بررسی و مورد استفاده قرار گرفت و نخ‌هایی با کیفیت‌های متفاوت تولید شدند [3].
زیبایی خیره‌کننده پارچه و لباس‌های ابریشمی، به سرعت ابریشم را به کالایی مورد پسند در نواحی فعالیت تاجران چینی تبدیل کرد. در هزاره اول پیش از میلاد، تقاضا برای تولید ابریشم چنان بالا گرفت که ارزش آن حتی از طلا فراتر رفت. چنین بود که چین خود را صاحب چنین امتیازی انحصاری می‌یافت و توسعه تجارت ابریشم در خارج از مرزها سود هنگفتی را برایش در برداشت. به این ترتیب شبکه‌ای برای صادرات ابریشم احداث شد که به جاده ابریشم شهرت یافت. صادرات ابریشم آزاد شد، اما اسرار چگونگی تولید آن برای یک هزاره دیگر همچنان سر به مهر باقی ماند، چنان‌که پنهان کاری چین در بروز این فناوری کهن در مجموع به مدت 30 قرن ادامه داشت.
حدود 200 سال پیش از میلاد، اطلاعاتی درباره پرورش کرم ابریشم توسط مهاجران چینی به کُره نفوذ کرد و تا سال 300 میلادی به هند، ژاپن و ایران نیز راه یافت. در حدود سال 550 میلادی، دو راهب هنگام خروج از چین مقداری تخم کرم ابریشم را درون نی بامبو پنهان کردند و به‌طور قاچاقی به بیزانتین10 بردند. کلیسای بیزانتین به پرورش لاروها همت گماشت و موفقیت در آن، به احداث کارگاه‌های ابریشم‌بافی انجامید. در قرن هفتم میلادی که مسلمانان بر ایران تسلط یافتند، به دانش پرورش کرم ابریشم دسترسی پیدا کردند و آن را به همه سرزمین‌های زیر سلطه خود از جمله سیسیلی11، اسپانیا و سراسر آفریقا بردند. در خلال قرون وسطی ـ از قرن پنجم تا پانزدهم ـ این فراگیر شدن پرورش کرم ابریشم در نقاط مختلف، صادرات ابریشم چین را کاهش داد، اما هنوز ابریشم چین از مرغوبیت و کیفیت بی‌رقیبی برخوردار بود. پس از آن، جنگ‌های صلیبی به معرفی و استفاده از ابریشم در غرب اروپا به‌ویژه ایتالیا کمک کرد و سبب شد این کشور در قرن سیزدهم میلادی به برتری در تولید ابریشم در اروپا دست یابد. با نوآوری در روش‌های بافت و معرفی دستگاه‌های بافندگی پیشرفته، فرانسه در قرن هفدهم جایگاهی هم‌تراز با ایتالیا پیدا کرد. کارگاه‌های بافندگی که از آن دوران در شهر لیون12 احداث شده، همچنان به تولید پارچه‌های بی‌مانند ابریشمی شهرت دارد.
در قرن بیستم بار دیگر چین به جایگاه دیرینه‌اش در این صنعت بازگشت، اما این بار باید ژاپن را به‌عنوان رقیب در کنار خود می‌پذیرفت. به هرحال، امروزه چین بزرگ‌ترین تولیدکننده ابریشم در جهان به شمار می‌آید.
ابریشم و انحصار، دو همراه دیرینه
برای هزار سال، در چین استفاده از ابریشم به خاندان سلطنتی و افراد عالی‌رتبه اختصاص داشت. حتی در این طبقه هم نوعی محدودیت با انتخاب رنگ اعمال می‌شد. برای نمونه، لباس ابریشمی سفید مخصوص داخل بارگاه سلطنتی بود، ولی برای حضور در مجامع باید از جامه‌های ابریشمی زرد استفاده می‌شد. به تدریج مردمانی که از عهده تأمین هزینه این کالا برمی‌آمدند به مصرف‌کنندگان آن پیوستند. به هر حال این پوشش در سراسر دوره کینگ14 یعنی از 1644 تا 1911 میلادی برای روستاییان معمول نبود. رفته‌رفته، رفع محدودیت استفاده برای طبقات عادی جامعه از یک‌سو، و استقبال روزافزون از ابریشم، تولید کالاهای ابریشمی را به عرصه‌های فراتر از پوشاک توسعه داد. برای نمونه، در ساخت سازهای موسیقی، طناب قایق و تور ماهیگیری از ابریشم استفاده شد. همچنین در صنعت تولید کاغذ ـ که از بزرگ‌ترین اختراع‌های چین باستان به شمار می‌رفت ـ استفاده از ابریشم به جای مواد اولیه قبلی از جمله بامبو، پوسته برنج و کتان به تولید نوعی کاغذ لوکس انجامید که برای نگاشتن متون علمی در زمینه‌های پزشکی، هواشناسی، ستاره‌شناسی، الهیات و رسم نقشه کاربرد داشت. نمونه‌هایی از این کاغذ گران‌قیمت در آرامگاه‌های مربوط به سال 168 میلادی یافت شده است [4].
راز محبوبیت ابریشم
زیبایی خیره‌کننده ابریشم را باید مرهون ویژگی‌های ساختاری آن دانست. رشته‌های پروتئینی به‌عنوان واحدهای سازنده، نور را با زاویه‌های متفاوت بازمی‌تابانند و درخشندگی بی‌مانندی به آن می‌بخشند. این رشته‌ها از پروتئین فیبروئین15 تشکیل یافته‌اند که سه آمینواسید گلیسین، آلانین و سرین را با نسبت مولی تقریبی (1:2:3) دربردارد. قابلیت رنگ‌پذیری این رشته‌های نرم، بادوام و کشسان از دیگر ویژگی‌های ابریشم و دلیل مورد پسند بودن آن بوده است.
ابریشم الیافی طبیعی و در نتیجه تجزیه‌پذیر است. پارچه‌های ابریشمی به‌دلیل نارسانا بودن، به آرامی گرمای بدن را آزاد می‌کنند، بنابراین مناسب ماه‌های سرد سال هستند. این پارچه‌ها به‌دلیل مقاوم بودن در برابرنفوذ گرد و غبار، عمری طولانی دارند. این پارچه‌ها در رفع رطوبت به خوبی عمل می‌کنند و در نتیجه، برخلاف نخ و کتان ـ که محیط خوبی را برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌کنند ـ خاصیت ضدباکتریایی دارند. به هرحال کاستی‌هایی به این قرار نیز به ابریشم نسبت داده شده است: با گذشت زمان به زردی می‌گراید، به آسانی چروک می‌شود و جاذب آب است و اثر آن بجا می‌ماند.
کلام پایانی
شاید چگونگی آشنایی بشر با پیله‌های ابریشم و پی بردن به قابلیت آن برای همیشه بر ما پوشیده بماند. شاید در جریان نوشیدن یک چای عصرگاهی زیر یک درخت توت، مقدمات دسترسی به این دستاورد بی‌نظیر فراهم شده باشد، اما به یقین، ملکه لیانگ شی هرگز نمی‌توانست آفرینش شکوه و زیبایی فریبنده پارچه‌های ابریشمی امروزی را از مشتی لارو جنبنده در توده‌های سفید تصور کند. همچنان که برای ناظر امروزی یک لباس ابریشمی، استخراج این ظرافت و درخشندگی از چنان موجوداتی؛ بسیار شگفت‌انگیز می‌نماید. اگر به توصیه آندره ژید بکوشیم «تا عظمت در نگاهمان باشد، نه در آنچه به آن می‌نگریم»16، درک زیبایی این فراورده را دوچندان خواهیم یافت. توانمندی‌های بشری در همراهی با نیروی اراده و بهره‌گیری از مواهب نهفته در جهان هستی، در گذر از پستی و بلندی‌های یک مسیر 5000 ساله، قابلیت نهان در این جنبندگان را در هیئت رشته‌هایی به هم پیوسته و سازمان‌دهنده بافته‌ای زیبا، به فعلیت رسانده است.
پی‌نوشت‌ها
1. Hsi Ling Shi
2. Bombyx mori
3. Liangzhu
4. Zhejiang
5. Yangshao
6. Zhou
7. Shang
8. Antheraea
9. Han
10. Byzantine
11. Sycily
12. Lyons
13. Dunhuang
14. King
15. fibroin
16. مائده‌های زمینی
منابع
1. The history of silk_ Fromental,fromental.co.uk>the-histoory…
2. History of silk road, silkroad.com
3. Silk vs. cotton bedding: which should you choose?, manitosilk.com>blog>silk…
4. Why lotus silk is one of the most expensive fabric in world?, www.businessinsider.com