روزانه در سطح جهان میلیون‌ها دانش‌آموز به مدرسه می‌روند. این دانش‌آموزان طبق یک برنامه از قبل تعیین‌شده، در طول هر سال تحصیلی موضوعات درسی متنوعی مانند علوم، ادبیات و ریاضی را مطالعه می‌کنند. اگرچه پیشرفت دانش‌آموزان در هر ماده درسی بر زمان مبتنی است، اما در طول سال تحصیلی، معلم انتظار دارد دانش‌آموزان از نظر پیشرفت در یادگیری محتوای درس‌ها در نقطه یا سطح خاصی قرار بگیرند. از سوی دیگر، همان‌طور که می‌دانیم، امکان‌پذیر نیست که همه دانش‌آموزان در یک زمان آموزشی مشخص (واحد) به سطح یا درجه خاصی از یادگیری برسند، بلکه این شرایط نیازمند برنامه زمانی خاصی برای هر دانش‌آموز است. به همین دلیل، معلمان آزمون‌های دوره‌ای را برای آگاهی و اطمینان از اینکه دانش‌آموزان مفاهیم و اصول را درک کرده‌اند، اجرا می‌کنند و نمره‌ای که دانش‌آموزان کسب کرده‌اند، برای تعیین رتبه و سطح یادگیری‌شان به کار می‌رود.
حال اگر دانش‌آموزی در آزمون به‌عمل‌آمده عملکرد مطلوب نداشته باشد (نمره خوبی نیاورد)، برای معلم ناراحت‌کننده و دشوار خواهد بود که مطابق با برنامه زمانی از پیش تعیین‌شده برای آموزش دانش‌آموزان و اصلاح کاستی‌های یادگیری آنان پیش برود.
با اینکه رویکرد سنتی آموزش مبتنی بر زمان1 می‌تواند در طول سال تحصیلی پیشرفت‌ها و موفقیت‌هایی را به همراه داشته باشد، اما هنگامی که هدف از مهارت‌آموزی2 دانش‌آموزان کسب مهارت‌های مربوط به یک شغل باشد، استفاده از این رویکرد در مهارت‌آموزی اثربخش نیست و ناکارامد است. برای مثال، فرض کنید در یک دوره خلبانی شرکت کرده‌اید. در پایان دوره، به آزمون نوشتاری درباره دانش خلبانی‌تان پاسخ داده و نمره خوبی نیز کسب کرده‌اید. حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا داشتن دانش خلبانی نشان‌دهنده توانایی شما برای پرواز با هواپیماست؟ حتماً پاسخ شما منفی است. از این‌رو، افزون بر سنجش دانش، باید از مهارت شما در پرواز با هواپیما نیز ارزشیابی به‌عمل آید. مسلم است، استفاده از نظام آموزشی مبتنی بر زمان، به‌منظور مهارت‌آموزی و کسب مهارت در مدرسه و دانشگاه‌ها مناسب نیست و به‌جای آن می‌توان از رویکرد شایستگی‌محور برای مهارت‌آموزی3 یادگیرندگان استفاده کرد.
رویکرد شایستگی‌محور به چه معناست؟
در نظام آموزش سنتی، زمان واحد پیشرفت تلقی می‌شود و آموزش معلم‌محور است. اما در رویکرد شایستگی‌محور، کسب دانش و مهارت‌های خاص واحد پیشرفت به‌شمار می‌آیند و آموزش، شرکت‌کننده‌محور است. دو اصطلاح اساسی که در رویکرد شایستگی‌محور برای مهارت‌آموزی استفاده می‌شوند، مهارت و شایستگی هستند.
- مهارت چیست؟ به تکلیف یا گروهی از تکالیف عملکردی می‌گویند که سطح خاصی از شایستگی یا قابلیت را شکل می‌دهند و غالباً برای اجرای آن‌ها نیازمند استفاده از ابزار و وسایل هستیم. بعضی از این مهارت‌ها مانند مشاوره، دانش و نگرش‌محور هستند.
- شایستگی چیست؟ توانایی عمل به یک مهارت برای دستیابی به یک ملاک، تحت شرایطی خاص را شایستگی یا قابلیت گویند.
در حمایت از مهارت‌آموزی مبتنی بر شایستگی شواهد زیادی وجود دارند. نورتن4 (1987) معتقد است، مهارت‌آموزی شایستگی‌محور باید در مقابل مفهوم قدیمی «یادگیری مبتنی بر زمان» به‌کار برود. فویستر5 (1990) بر این باور است که استفاده از الگوی سنتی مدرسه به‌منظور مهارت‌آموزی، کارایی لازم را ندارد. آنتونی واتسون6 (1990) بعد از آزمایش سه برنامه شایستگی‌محور نتیجه گرفت، آموزش شایستگی‌محور به‌منظور استفاده از دوره‌های مهارت‌آموزی صنایع کارایی دارد. افزون بر این، در مطالعه‌ای که پل دلکر7 (1990) در خصوص برنامه‌های آموزش مهارت‌های پایه در تجارت و صنعت انجام داد، نتیجه گرفت که برنامه‌های مهارت‌آموزی شایستگی‌محور کارامد هستند.
نورتن (1987) پنج عنصر اساسی نظام مهارت‌آموزی شایستگی‌محور را به شرح زیر توصیف کرده است:
- تعیین و تعریف دقیق قابلیت‌ها (شایستگی‌های مورد نظر برنامه)؛
- تعیین ملاک‌ها و شرایط سنجش پیشرفت؛
- تهیه برنامه آموزشی برای پیشرفت فردی و ارزشیابی هر یک از شایستگی‌های خاص؛
- سنجش شایستگی شرکت‌کنندگان در دوره مهارت‌آموزی از نظر دانش و نگرش‌های کسب‌شده با استفاده از تکالیف عملکردی؛
- پیشرفت شرکت‌کنندگان از طریق برنامه آموزشی، با توجه به ملاک‌های تحقق شایستگی‌های خاص.
ویژگی‌های مهارت‌آموزی شایستگی‌محور
چگونه برنامه مهارت‌آموزی شایستگی‌محور را تشخیص بدهیم؟ طبق نظر فویستر (1990)، دلکر (1990) و نورتن (1987) چندین ویژگی کلیدی برای شناسایی برنامه مهارت‌آموزی شایستگی‌محور وجود دارد که عبارت‌اند از:
- شایستگی‌ها به‌طور دقیق و روشن انتخاب شده‌اند؛
- برنامه‌های نظری با مهارت‌های عملی تلفیق شده‌اند. افزون بر این، دانش پایه برای عمل به مهارت‌ها، قبلاً توسط شرکت‌کنندگان آموخته شده است؛
- جزء به جزء شرح‌دادن مواد مهارت‌آموزی، کلیدی برای پیشرفت شایستگی‌ها و طرحی برای دستیابی به دانش و مهارت‌هاست؛
- الگوهای آموزش، یادگیری در حد تسلط را شامل می‌شوند و بر این باور طراحی شده‌اند که شرکت‌کنندگان توانایی کسب دانش یا مهارت‌ها را دارند. افزون بر این، زمان و شرایط مناسب با روش‌های مهارت‌آموزی نیز فراهم شده‌اند؛
- دانش و مهارت‌های شرکت‌کنندگان مورد سنجش قرار می‌گیرند تا مشخص شود این افراد به شایستگی‌های مورد نظر (دانش و مهارت‌ها) در حد مورد قبول دست‌یافته‌اند یا خیر؛
- سرعت یادگیری شرکت‌کنندگان بر پایه توانایی آنان تنظیم می‌شود؛
- رویکردهای مهارت‌آموزی در گروه‌های بزرگ نیز قابل استفاده است. در واقع، یکی از مؤلفه‌های اساسی، امکان انجام فعالیت به‌طور گروهی و فردی است؛
- مواد آموزشی مورد استفاده از تنوع زیادی برخوردارند. به‌طوری که شامل مواد دیداری‌شنیداری، شبیه‌سازی، چاپی و نظایر آن‌ها می‌شوند؛
- به پایان رسیدن دوره مهارت‌آموزی برای شرکت‌کنندگان، مستلزم دستیابی به تمامی شایستگی‌های خاص از قبل تعیین‌شده در دوره یاد‌شده است.
مزایا و محدودیت‌های مهارت‌آموزی شایستگی‌محور
اصلی‌ترین مزیت مهارت‌آموزی شایستگی‌محور این است که روی موفقیت هر یک از شرکت‌کنندگان در دوره متمرکز است. واتسون (1990) اظهار می‌دارد، رویکرد شایستگی‌محور «فایده‌های خاصی را در شرایط مهارت‌آموزی (جایی که هنرجو به تعداد کمی از شایستگی‌های خاص مرتبط با شغل توجه دارد) فراهم می‌کند.» نورتن (1987) فایده‌هایی برای مهارت‌آموزی شایستگی‌محور برشمرده است که عبارت‌اند از:
- شرکت‌کنندگان در دوره مهارت‌آموزی به شایستگی‌های مورد نیاز برای عمل‌کردن به وظایف شغلی دست می‌یابند؛
- در شرکت‌کنندگان دلگرمی و اعتمادبه‌نفس ایجاد می‌شود که آنان در کسب شایستگی‌های خاص موفق خواهند شد؛
- شرکت‌کنندگان کارنامه‌ای مبنی بر اینکه چه شایستگی‌هایی را کسب کرده‌اند، دریافت می‌کنند؛
- از زمان مهارت‌آموزی به‌طور مفید و ثمربخش استفاده می‌شود و نقش هنرآموز، تسهیل‌کنندگی یادگیری است، نه کسی که انجام وظیفه می‌کند؛
- بیشتر زمان مهارت‌آموزی به جای سخنرانی، به کارکردن با هنرجویان به‌طور فردی یا در گروه‌های کوچک صرف می‌شود؛
- در طی زمان و فرایند مهارت‌آموزی، توانایی هر یک از شرکت‌کنندگان در مهارت‌های اساسی (شایستگی‌ها) سنجش و ارزشیابی می‌شود؛
- بهره‌گیری از دستیار، شرایطی را برای هنرآموز فراهم می‌کند که نشان می‌دهد خوب درس می‌دهد. همین عامل، کارآموز دوره مهارت‌آموزی شایستگی‌محور را به سوی معلمِ سنتی شدن سوق می‌دهد؛
- واحد درسی در مهارت‌آموزی شایستگی‌محور، فرایند ثمربخشی است که به شکل‌بخشی (هویت‌دادن) به شایستگی‌های هنرجو (شرکت‌کننده) منجر می‌شود. حال اگر به شکل بخشیدن به این شایستگی‌ها توجه کافی نداشته باشیم، به احتمال زیاد نتایج دوره مهارت‌آموزی سودمند نخواهند بود؛
- هر واحد مهارت‌آموزی می‌تواند به‌عنوان یک شایستگی در نظر گرفته شود، اما مواد، وسایل آموزشی و رویکرد مهارت‌آموزی (راهنمای یادگیری، فهرست‌های وارسی، نحوه کارآموزی) در دوره‌های مهارت‌آموزی شایستگی‌محور کمتر از این ویژگی برخوردارند و غالباً به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که دوره مهارت‌آموزی را به‌طور کامل به پایان برسانند.
انگاره‌ها و شبیه‌سازها در مهارت‌آموزی شایستگی‌محور
نورتن (1987) معتقد است، شرکت‌کنندگان در دوره‌های مهارت‌آموزی شایستگی‌محور باید در شرایط و محیطی که اجرای کار را در موقعیت واقعی تداعی می‌کند، به یادگیری بپردازند. دلکر (1990) نیز در مطالعه‌ای که در زمینه آموزش مهارت‌های مورد نیاز تجارت و صنعت انجام داد، نتیجه گرفت بهترین رویکرد برای کارورزی شامل آموزش یادگیرنده‌محور و استفاده از مواد چاپی، فناوری آموزشی و شبیه‌سازهاست. افزون بر این، ریچاردز8 (1985) نیز می‌گوید، برای سنجش و ارزشیابی شایستگی‌های کسب‌شده شرکت‌کنندگان در دوره‌های مهارت‌آموزی، باید از ابزارهایی استفاده کرد که توانایی آنان را ضمن فرایند آموزش و کارورزی در شرایط شبیه‌سازی‌شده مورد سنجش قرار دهند.
موارد قابل‌توجه درکاربرد مهارت‌آموزی شایستگی‌محور
در مطالعه‌ای که واتسون (1990) بر اجرای سه برنامه مهارت‌آموزی شایستگی‌محور انجام داد، نتیجه گرفت که در اجرای این‌گونه برنامه‌ها باید به موارد زیر توجه شود:
- آماده‌کردن منابع و تطابق آن‌ها با برنامه مهارت‌آموزی؛
- استفاده از مواد دیداری‌شنیداری مورد نیاز برنامه و تطابق آن با مواد نوشتاری؛
- تطابق فعالیت‌های مهارت‌آموزی با موضوعات (شایستگی‌های) مورد نظر برنامه؛
- تعامل با شرکت‌کنندگان در دوره مهارت‌آموزی و ارائه بازخورد به آنان؛
- ورزیدگی کارآموزان در زمینه و نحوه استفاده از منابع و وسایل مورد آموزش؛
- توجه به آموزش فردی شرکت‌کنندگان در دوره مهارت‌آموزی.
سنجش و ارزشیابی در مهارت‌آموزی شایستگی‌محور
ارزشیابی در آموزش‌های سنتی بر اساس آزمون‌های دانش‌محور صورت می‌گیرد. در صورتی که در مهارت‌آموزی شایستگی‌محور، نه تنها بر سنجش تسلط شرکت‌کنندگان در اطلاعات مورد نیاز، بلکه بر اندازه‌گیری تسلط آنان بر مهارت‌ها استوار است. در حمایت از این نظر، تامسون9 (1991) نیز معتقد است، تصمیم‌گیری در این زمینه باید بر موفقیت شرکت‌کنندگان در دستیابی به شایستگی‌های مورد نظر برنامه مهارت‌آموزی متمرکز باشد. همچنین، فویستر (1990) بر این باور است که سنجش در برنامه‌های مهارت‌آموزی شایستگی‌محور باید ملاک‌مرجع باشد؛ یعنی ملاک‌هایی که بر پایه شایستگی‌های مورد نظر تعیین شده باشند. در نهایت، ریچاردز (1985) چنین اظهار می‌دارد که برای سنجش شایستگی‌های کسب‌شده توسط شرکت‌کنندگان در دوره مهارت‌آموزی، باید با استفاده از نشانه‌های تحقق شایستگی‌ها در قالب فهرست‌های وارسی و مقیاس‌های درجه‌بندی، شایستگی‌های شرکت‌کنندگان را ضمن کار در شرایط و موقعیت‌های شبیه‌سازی شده یا بررسی نمونه کار آنان سنجش و ارزشیابی کرد.
پی‌نوشت‌ها
1. Time-Based Approach
2. Training
3. Competency-Based Approach to Training
4. Norton
5. Foyster
6. Watson
7. Paul Delker
8. Richards
9. Thomson
منبع
Sullivan, Rick(1995). The Competency-Based Approach To Training. USA: Jhpiego Corporation.