۱۰ گام تا حل مسئله

مهارت حل مسئله یکی از مهم‌ترین مهارت‌های لازم برای زیست در دوران جدید است. این مهارت به دانش‌آموزان یاد می‌دهد هر مشکل به‌عنوان فرصتی جدید برای پیشرفت است و برای آن راه‌حلی وجود دارد که باید و می‌توان به آن دست یافت. یادگیری مهارت‌‌های زندگی در سنین پایین به‌خصوص مهارتی همچون حل مسئله، به اندازه کافی به کودک و نوجوان فرصت آزمون و خطا می‌دهد تا به‌خوبی در استفاده از آن برای دستیابی به راه‌حل‌ها ماهر شوند. بر این اساس می‌تواند، در هنگام ورود به جامعه در دوران بزرگ‌سالی و در مواجهه جدی‌تر و واقعی‌تر با مسائل، مشکلات و تناقضات، رفتار سازگارانه و عاقلانه‌تری از خود نشان دهد و به‌خوبی با دیگران ارتباط مؤثر برقرارکند.

در یک تعریف ساده اما علمی، فرایند حل مسئله نوعی نگرش کلی به مسائل و مشکلات است که به فرد کمک می‌کند به صورت ساختار یافته و هدفمند موانع سر راه را رفع کند و راه‌حل‌های هیجانی و غیرمنطقی به کار نبرد. بر این اساس، از نظر سنخ (تیپ) شخصیتی، افرادی که توانایی و مهارت حل مسئله در آن‌ها به‌خوبی ایجاد شده و از این نظر رشد یافته‌اند، سبکی تأملی دارند و در رفتار و منش ایشان واکنش‌های هیجانی و تکانشی کمتری دیده‌می‌شود.

واقعیت این است که دنیای امروز بسیار پیچیده‌تر از گذشته شده و مسئله‌ها و موقعیت‌های پیش روی دانش‌آموزان ما در زمانه حاضر بسیار درهم‌تنیده‌تر و چندلایه‌تر از مسائل چند نسل پیش است. همین موضوع اهمیت آموزش مهارت حل مسئله را به‌خوبی نشان می‌دهد و ضرورت آن را عیان می‌کند. دانش‌آموزان، هم در دوران و هم در بزرگ‌سالی و دوران فراغت از تحصیل، برای اینکه زیست مطلوب داشته‌باشند، باید به‌طور جدی به این مهارت مسلح شوند.

برای تحقق این مهم، نظام آموزش‌وپرورش (برنامه‌های درسی، روش‌های تدریس و طراحی‌های فوق‌برنامه) نقش بسیار مهمی دارد و نقش معلم در این میان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بر این اساس و برای بهره‌گیری معلمان از این نوشتار، 10 پیشنهاد عملیاتی برای آموزش و ایجاد مهارت حل مسئله در دانش‌آموزان به‌طور مختصر بیان می‌شود:

 

1. توجه به اهمیت گفت‌وگو و ارائه توضیحات مبسوط در کلاس‌های درس: توضیحات بسط‌یافته و به دنبال آن بازکردن فضای بحث و گفت‌وگو با دانش‌آموزان در سنین گوناگون، یکی از بهترین زمینه‌ها برای آموزش و ایجاد مهارت حل مسئله و در معرض قضاوت قرارگرفتن راه‌حل‌های ارائه‌شده است.

 

2. تأکید بر فرایندها به‌جای نتیجه‌محوری: آنچه به ایجاد مهارت حل مسئله منجر می‌شود، فرایند و مراحلی است که طی می‌شوند و نیز تبیین و تشریح این فرایندها و مراحل، اگر نه صرف محوریت‌داشتنِ نتیجه چندان مهارت حل مسئله را در دانش‌آموزان ایجاد نمی‌کند.

 

3. تأکید بر آموزش مستقیم مهارت حل مسئله: مهارت حل مسئله از آن دست مهارت‌هایی است که باید به‌طور مستقیم و آشکار به آموزش و ایجاد آن همت گماشت. البته این حرف به معنای بطلان روش‌های کاربرد غیرمستقیم در تحقق این مهارت نیست، اما برای آموزش این مهارت، استفاده از روش‌های آشکار، به‌نحوی که خود دانش‌آموز بداند در فرایند چه آموزشی قرارگرفته، مهم است.

 

4. تأکید نکردن بر آزمون‌ها و سؤالات حافظه‌محور صرف و چندگزینه‌ای، به‌خصوص در درس‌های علوم انسانی و اجتماعی

 

5. درگیرسازی دانش‌آموزان با موقعیت‌های پیچیده و مبهم: بسیاری از مسئله‌های پیرامون دانش‌آموزان به‌قدر کافی پیچیدگی نسبی دارند و مواجهه و درگیرکردن آن‌ها با این مسائل راهشگاست، اما گاه نیاز است که معلم خود شرایط پیچیده و غامض را طراحی کند تا درصورت نبود شرایط فوق، دانش‌آموزان، حتی شده به‌صورت مصنوعی، با شرایط این نوع از مسائل مواجه شوند و تمرین حل مسئله در این شرایط را تجربه‌کنند.

 

6. ارائه کمک به دانش‌آموزان برای حل مسئله براساس روش داربست‌زنی: کمک به دانش‌آموزان برای حل‌کردن مسائل سخت و پیچیده باید مرحله‌به‌مرحله و به شکلی باشد که تمام راه‌حل و تمام کمک یکجا و دفعی در اختیار او قرارنگیرد، بلکه قدری از کمک به شکلی ارائه‌شود که در عبور از همان مرحله به‌قدر نیاز یاری‌رسان باشد.

 

7. پذیرش و اجرای اصل اشتباه‌کردن: کودکان و نوجوانان برای رشدکردن و تکامل ناگزیر از اشتباه‌کردن‌اند، اما آنچه برای معلم و مربی مهم است، ‌این است که باید زمینه درس‌گرفتن از هر اشتباهی را برایشان فراهم‌ کند.

 

8. تشویق کار گروهی و حل مسئله به شکل جمعی: اگرچه تقویت قوای ذهنی دانش‌آموزان برای حل مسئله در ظاهر فردی و شخصی است، اما مسیرهای ایجاد و تحقق این مهارت الزاماً به‌صورت انفرادی محقق نمی‌شوند و همکاری و کار جمعی خود در این فرایند موضوعیت دارد.

 

9. تشویق به مطالعه و پژوهش برای یافتن راه‌حل‌های متعدد برای حل مسائل: نسل جدید دانش‌آموزان به کسب مهارت‌های مطالعه و خواندن و دسترسی صحیح و علمی به منابع نیاز بیشتری دارند، چراکه کثرت منابع در دسترس، بسیاری از ایشان را در دستیابی به منابع اصیل و معتبر گمراه می‌کند؛ ضمن اینکه عادت‌های رسانه‌ای جدید توان مطالعه عمیق را از این نسل گرفته‌اند!

 

10. استفاده مناسب، بجا، به‌اندازه و ماهرانه از فناوری در دسترسی سریع و ساده به اطلاعات موردنیاز برای حل مسائل: فناوری‌ها امروزه برای رفع نیازهای انسان در خدمت او هستند، اما در عین حال و درصورت نبود مهارت در کم و کیف استفاده از آن‌ها، همین امکان می‌تواند به ضد خود بدل شود و رهزن بشود. بر این اساس، معلمان باید روش استفاده صحیح از فناوری ها برای تحقق اهداف آموزشی و یادگیری را با دانش‌آموزان به گفت‌وگو و بحث بگذارند (تأکید می‌شود که به بحث بگذارند نه اینکه یادبدهند!)

 

در این شماره از مجله رشد فناوری آموزشی پرونده‌ای با عنوان حل مسئله آماده شده است. در این پرونده کوشیده‌ایم برای معلمان و خوانندگان محترم مجله بستری فراهم کنیم که بتوانند در مسیر آموزش مهارت حل مسئله بهتر از گذشته نقش‌آفرینی کنند. امید که مورد استفاده قرار گیرد و مقبول افتد.