هوش زبانی یا کلامی
در شماره قبل اشاره شد، هوش زبانی یا کلامی هوشی است که ظرفیت توانمندی انسان را در جهت به‌کارگیری درست کلمات به‌صورت شفاهی یا نوشتاری توسعه می‌بخشد. خوب‌صحبت‌کردن، خوب‌نوشتن، خوب‌شعر‌سرودن، شناخت بهتر ساختار، اصوات و معانی زبان و توانمندی در استفاده از زبان، در زمینه‌هایی مانند متقاعدکردن یا آگاه‌کردن دیگران و همچنین به یادآوردن اطلاعات، از ویژگی‌های افرادی هستند که این زمینه هوشی را در خود یافته و آن را به‌خوبی پرورش داده‌اند.
اما معماری و مبلمان محیط مدرسه چه کمکی می‌تواند به این موضوع داشته باشد؟ در بخش نخست از این مطلب که در شماره پیشین به آن پرداخته شد، به ایده‌هایی همچون توسعه داستان‌سرایی در محیط مانند استفاده از یک بازی مارپیچ (ماز) که یک داستان را در مسیر خود روایت می‌کند و این داستان به چندشکل در چند مسیر متفاوت ختم می‌شود اشاره شد. سکوهای سخنوری برای گفتن و شنیدن، همچنین ایجاد فضاهایی برای کتاب‌خوانی و قصه‌گویی، به راه‌اندازی اتاق‌های عایق کوچک برای ضبط و تولید محتواهای صوتی مبتنی بر ساختارهای کلامی و زبانی توسط خود دانش‌آموزان و فراهم‌کردن امکان نشر آن در رادیو مدرسه، از جمله ایده‌هایی بودند که به اجمال بررسی شدند. در این شماره به چند ایده دیگر در این باره اشاره می‌شود.
دیوارنویسی
بدیهی است دیوارها ظرفیت و فرصت‌های خوبی برای نصب تابلوها و نوشته‌ها دارند. اما گاهی به خود دیوار هم می‌توان به‌مثابه تابلویی بزرگ نگریست. می‌توان یک یا چند دیوار را به گونه‌ای که در کنار آن گچ تحریر یا ماژیک وایت‌برد باشد، به شکل کامل از کف تا سقف به نوشتن اختصاص داد. روی دیوارنوشتن، موضوعی است که بچه‌ها سال‌ها از آن منع شده‌اند، برای همین، دیوارنویسی، قدری ساختارشکنانه‌تر از نوشتن روی تابلوهای معمول است و چنین عملی به فرصتی متفاوت تبدیل می‌شود تا دانش‌آموزان از این راه، محتواهایی را که دوست دارند، به دیگران انتقال دهند؛ محتواهایی که می‌توانند دیدگاه خودشان باشند یا از کلام دیگران برگرفته‌شده باشند یا حتی خاطرات کوتاه و بلند دانش‌آموزان از اردوها و رویدادهای جمعی دیگر در مدرسه باشند. گاهی یک دیوار می‌تواند با استفاده از کلمات، عبارات یا جملات کوتاه بسترساز طوفانی فکری باشد. این دیوارها زمینه مناسبی هستند برای اینکه دانش‌آموزان بنویسند و به اشتراک بگذارند.
البته موقعیت این دیوارها اهمیت دارد. برای اینکه این فرصت به بیراهه نرود، دیوارها باید در موقعیتی باشند که از چارچوب‌های اولیه تعریف‌شده تخطی نشود و خودبه‌خود شرایط حفظ مرز ادب که در اکثریت دانش‌آموزان به‌عنوان هنجار پذیرفته شده است، در همه شرایط فراهم شود. از سوی دیگر، احساس جرئت‌کردن و راحت‌بودن برای نوشتن نیز از لوازم رونق‌دادن به این دیوارهاست. بنابراین، کشف موقعیت مناسب برای این دیوارها بسیار اهمیت پیدا می‌کند. نه آنچنان دور از چشم مسئولان مدرسه باشد که ساحت ادب در مدرسه خدشه‌دار شود و نه آن‌قدر در مجاورت چشم‌های بی‌شمار، که به حیای بیش از حد دامن بزند و استفاده از این دیوارها را از رونق بیندازد.
اما اگر بپذیریم دیوارها می‌توانند محلی برای نوشته‌شدن و خواندن محتواها، و در نهایت بستر توجه به هوش کلامی و زبانی باشند، گاهی برای جهت‌دهی به این محتواها باید برای دانش‌آموزان پیشنهادهایی مطرح شوند. یکی از این پیشنهادها استفاده از خط زمان یا به اصطلاح «تایم لاین» دوره‌های تاریخی است. در این صورت، دیوارهای طولی سالن‌ها یا راهروها در هر مدرسه فرصتی هستند برای نوشتن و خواندن تاریخ. فرض کنید این خط زمان که رویدادهای تاریخی را در تاریخ‌های شمسی، قمری و میلادی در کنار هم یا اتفاقات و دوره‌های حکمرانی در ایران و به موازات آن روم و یونان باستان و همچنین امپراتوری‌های چین و ژاپن را به نمایش می‌گذارد، به شکلی ناقص روی دیوارها نقش ببندد و به مرور و با کمک دانش‌آموزان، اسامی پادشاهان یا سلسله‌های تاریخی و رویدادهای مهم هر دوره، به یاد آورده و نوشته شود. این فرض می‌تواند پیشنهادی مطلوب از دیوارنویسی هدفمند باشد. پیشنهاد شما برای دیوارنویسی هدفمند دانش‌آموزان چیست؟
باجه نشریات کلاسی
تصورکردن مدرسه به مانند شهری که باجه یا باجه روزنامه‌فروشی دارد، چندان بی‌معنا نیست. تجربه یک مدرسه در حدود سال‌های 76 تا چند سال بعد از آن برای نویسنده مقاله الهام‌بخش است. در آن مدرسه، دانش‌آموزان پایه‌های گوناگون، نشریات اختصاصی خود را داشتند و پیرامون وقایع مدرسه و پایه تحصیلی خود خبرنویسی و مقاله‌نویسی میکردند. معمولاً به صورت دوهفته‌نامه، نشریاتی پایه‌ای با شمارگان محدود منتشر می‌شدند که البته بسیار خواندنی بودند. هر نشریه چندین نویسنده و خبرنگار داشت و روز به روز بر تعداد نویسندگان آن افزوده می‌شد. این نشریات کمتر مطالبی در منابع بیرونی جمع‌آوری میکردند. جذابیت آن‌ها به بومی‌بودن محتواهای آن‌ها بازمی‌گشت. اینکه دانش‌آموزان فرصت‌هایی پیدا میکردند تا به شکلی کاملاً محترمانه و متمدنانه به نقد و اظهارنظر در مورد مسائل مدرسه خود بپردازند، برای آن‌ها کشش و در عین حال آموزندگی داشت. هرچند بنا به دلایلی، بعد از حدود سه سال این فعالیت در آن مدرسه متوقف شد، اما رشد و شکوفایی هوش کلامی و زبانی افراد در طول انجام این فعالیت به‌روشنی دیده می‌شد.
بُعد معماری و کالبدی این موضوع به ویژگی‌های محل تهیه و همچنین ارائه این نشریات برمی‌گردد. خوب است که مکان و فضای هیئت تحریریه و فروش نشریات دانش‌آموزی در موقعیتی از مدرسه قرار داشته باشد که در محدوده چشم‌انداز بچه‌ها باشد تا گرایش دانش‌آموزان به این موضوع گسترش یابد. با اینکه حتی بوفه مدرسه هم می‌تواند مکان مناسبی برای فروش نشریات باشد، اما برای مدرسه‌ای که تصمیم به یک برنامه‌ریزی همه‌جانبه در این باره دارد، درست‌کردن فضای ویژه‌ای همچون یک باجه روزنامه‌فروشی در محل مناسبی از مدرسه پیشنهاد می‌شود. در چنین وضعیتی، هم‌زمان با تشویق دانش‌آموزان به فعالیت در این عرصه، زمینه مناسبی در شناخت و توسعه استعدادهای کلامی و زبانی دانش‌آموزان مدرسه فراهم می‌شود.
در و دیوار برچسب‌دار
ایده‌ای است که خوشبختانه توجه به آن را زیاد می‌بینیم. البته این موضوع در دوره ابتدایی و تا حدودی پیش‌دبستان بیشتر دیده می‌شود. شاید دیده باشید روی اجزا و مبلمان ساختمان، برچسب‌هایی که نام آن‌ها را به زبان فارسی و همچنین انگلیسی نوشته‌اند، نصب می‌کنند تا دانش‌آموزان با شکل لغت‌های آن‌ها آشنایی پیدا کنند. در، پنجره، میز، تخته، صندلی و همه اجزای محیطی می‌توانند با این روش برچسب‌گذاری شوند و زمینه سریع‌تر آشنایی بچه‌ها با کلمات را فراهم کنند. البته این ایده ترکیبی از هوش کلامی و هوش مکانی را نشانه رفته است.
علاوه برنصب برچسب اسامی اشیا روی آن‌ها، پیشنهاد می‌شود فضاهای مدرسه که نام و نشان ندارند هم نام‌گذاری شوند و نام آن‌ها با تابلوهایی به نمایش درآید. مثلاً اگر در یک سالن چهار کنج مشخص وجود دارد، بر اساس داستان‌های(سناریوهای) تعریف‌شده‌ای، نام چهار فصل روی آن‌ها قرار گیرد و در هر کنج ویژگی‌های آن فصل و داستان‌های کهن ایرانی یا سایر ملل که به رنگ و حال و هوای فصل‌ها و فرهنگ‌ها و آیین و رسوم وابسته به آن می‌پردازند، نگاشته شوند.
کنج تابستان یا زمستان و امثال این نوع از اسم‌گذاری‌ها، علاوه بر تعریف‌شدن دقیق‌تر فضاها، رسم و آیین وضع کلام و نام بر روی هر موضوع در محیط را که رسمی مورد علاقه کسانی است که گرایش کلامی دارند، جهت و سازمان می‌دهد. خیلی اوقات این نام‌گذاری‌ها به شکل خودجوش و غیررسمی شکل می‌گیرند. مثلاً اگر یکی از فضاهای مدرسه تاریک و دلگیر باشد، بین بچه‌ها به «دخمه» معروف می‌شود و شاید دیگر نامی به غیر از دخمه بر آن ننشیند و این موضوع به همه سرایت می‌کند. حتی کسانی که سال‌ها بعد از این نام‌گذاری غیررسمی وارد مدرسه می‌شوند، آن‌جا را با نام دخمه می‌شناسند و دخمه می‌نامند.
در یک مدرسه، سه طرف یک دفتر کاملاً شیشه‌ای بود. رفته‌رفته افراد روی آن دفتر نام آکواریوم را گذاشتند و تا سال‌ها بعد هم این نام تکرار می‌شد. پس این نام‌گذاری‌ها می‌تواند با خوش‌سلیقگی و پیش از آنکه نامی ناخوشایند به خودش بگیرد، به شکلی هدفمند صورت گیرد و محتواهای متناسب با آن، در گوشه و کنار فضاهای آن به نمایش درآید. این موضوع به خوانایی محیط خیلی کمک می‌کند. در عین حال انرژی خوبی که در نام‌ها وجود دارد، می‌تواند احساس بهتری در افراد، به‌خصوص افراد با گرایش‌های کلامی و زبانی، بگذارد.
نام «باب‌الجواد» در حرم امام رضا (علیه‌السلام)، قطعاً از عبارت «ورودی سردر غربی صحن جامع رضوی، پارکینگ شماره 1»، جذاب‌تر، شیرین‌تر و به یادماندنی‌تر است. این به جهت گرایش کلامی و زبانی است که در همه انسان‌ها وجود دارد.
صندوق‌های پستی در مدرسه
می‌توان در مدرسه چند صندوق مشابه صندوق‌های پستی با شکل‌های خاطره‌انگیز قدیمی قرار داد و به بهانه‌های گوناگون، دانش‌آموزان را به نوشتن نامه و انداختن در آن صندوق‌ها تشویق کرد. این نامه‌ها می‌توانند مخاطب خاص داشته باشند و صرفاً یک انشانویسی بدون مخاطب نباشند. فرض کنید در یک مدرسه هر کلاس یک صندوق پستی و یک پستچی دارد. معلم کلاس‌های دوم به بچه‌ها می‌گوید به دلخواه خود برای یکی از بچه‌های سوم نامه بنویسید. اگر هم نمی‌شناسید، به جای گیرنده بنویسید یکی از بچه‌های سوم. پستچی هر کلاس صندوق را باز می‌کند و نامه‌رسانی می‌کند. پس از آن، معلم کلاس سوم از دانش‌آموزانش می‌خواهد اشکالات املایی و نگارشی را در نامه‌هایی که به دستشان رسیده است، پیدا کنند و بعد جواب نامه را به مخاطب خود بدهند و در آن به شکلی غیرمستقیم، به دانش‌آموز سال دومی، نحوه نوشتن صحیح را یاد بدهند. شاید صدها ایده دیگر هم بتوان با ایجاد این سامانه پستی داخلی در مدرسه و صندوق‌های رنگارنگ آن، که علاوه بر دارندگان هوش‌های کلامی، به زیبایی محیط هم کمک می‌کنند، پیشنهاد داد. این مقاله کوتاه مجال آن را ندارد. پیشنهاد شما در این‌باره چیست؟
زبان‌آموزی در شکل محیطی
طبقات گوناگون مدرسه یا نقشه مدرسه را در چند محدوده یا رنگ متفاوت مرزبندی کنید و برای روزهایی خاص یا حتی همه روزها (در صورت امکان) اعلام کنید که فقط در فلان طبقه یا فلان محدوده رنگی در نقشه، امکان فارسی صحبت‌کردن فراهم است و در طبقات یا بخش‌های رنگ‌های دیگر در نقشه مدرسه، زبان‌های دیگری رسمیت دارند و نیازهای شما بدون استفاده از آن زبان‌ها پاسخ داده نمی‌شوند. وقتی در مرزهای آن رنگ وارد می‌شوید، انگار در کشوری با یک زبان دیگر وارد شده‌اید. شاید در یک روز یا در یک هفته یا حتی همیشه، بوفه مدرسه درون یک مرزبندی باشد که فروشنده و خریداران آن فقط اجازه صحبت با زبان انگلیسی یا عربی داشته باشند و اگر دانش‌آموز یا حتی معلمی نتواند به خوبی صحبت کند، نیاز به مترجم داشته باشد. معماری فضاها و تابلوهای آن‌ها، در هر رنگ‌بندی، در نقشه مدرسه باید به شکلی‌تزئین شود که مثلاً اگر محدوده یک مرزبندی برای زبان عربی تشکیل شده است، با ورود به محیط آن، چنان احساسی پیدا کنیم که انگار وارد کشوری عرب‌زبان شده‌ایم. سایر زبان‌ها هم به همین صورت قابلیت فضاسازی چندجانبه دارند. این هم سرنخ ایده‌ای است برای تقویت هوش کلامی و زبانی.
ایده‌ها و پیشنهادهای دیگر
در اینجا به شکل خلاصه به چند ایده دیگر اشاره می‌شود:
تزئین دیوارها با شعر و خوش‌نویسی: ایده‌ای از ترکیب هوش‌های کلامی و مکانی است که از زیبایی‌های موجود در هنر خوش‌نویسی و محتوای زیبای اشعار ناب و آموزنده فارسی می‌توان استفاده کرد تا علاوه بر زیبایی محیطی، به کمک خطاطی روی دیوارها، به نشر هنر و ادبیات و همچنین توسعه هوش کلامی یاری رساند.
مسابقه زیرنویسی (برداشت‌نویسی): تصویر، مجسمه، فیلم، یا هر محتوایی را که چندان جنس کلامی و زبانی ندارد، به نمایش بگذارید و از بچه‌ها بخواهید برداشت خود را از آن، به کمک کلمات و جملات، در یکی دو سطر توصیف کنند. این ایده می‌تواند هم یک پیشنهاد مستقل باشد و فضایی مخصوص در مدرسه داشته باشد و هم می‌تواند یکی از ایده‌هایی باشد که به دیوارنویسی بچه‌ها جهت می‌دهد.
دفتر انجمن نویسندگان یا انجمن شعرا: در دبیرستان‌ها، می‌توان یک فضا را به دفتر ادبیات و زبان فارسی اختصاص داد. در آن دفتر، معلمان ادبیات دور هم جمع می‌شوند، اما پوسته بیرونی این دفتر می‌تواند با یک نام متفاوت و دعوتی از دانش‌آموزان تزئین شود. «انجمن نویسندگان» یا «انجمن شعرا» یا هر نامی که دانش‌آموزان علاقه‌مند در این زمینه را گرد هم آورد و با محیطی که با آرایه‌های معماری ایرانی تزئین شده‌است، حس و حال ادبی را در فضا تقویت کند.
سخن آخر
معماری و مبلمان محیط مدرسه، وابسته به هر نوع ایده و پیشنهادی، می‌تواند به گونه‌ای طراحی شود که از آن ایده بهتر حمایت و فعالیت‌های وابسته به آن را تسهیل کند. بنابراین، هر ایده‌ای که برای توسعه هوش زبانی و کلامی به نظرتان رسید، مانند مظروفی است که چه بسا باید به فکر ظرف کالبدی و محیطی آن هم باشید. باب ایده‌پردازی نباید بسته و نیز در انحصار افراد خاص باشد. این مسیر برای همه شما خوانندگان محترم و معلمان خلاق باز است که بیندیشید و برای رشد و توسعه هوش کلامی و زبانی دانش‌آموزان خود ایده‌پردازی کنید و البته از معماری و مبلمان فضاهای حامی و تسهیلگر ایده‌های خود غافل نشوید.
پی‌نوشت‌ها
1. Multiple Intelligences
2. Howard Earl Gardner