هر ملت ریشـه‌دار در تاریخ، به‌مدد بهـره‌مندی از عناصر هـویت‌بخش فرهنگی و تاریخی خویش، حماسه‌ای دیرپا و ماندگار را رقم می‌زند. این حماسه خوانشی از ابعاد متکثر هویتی، فرهنگی، اجتماعی و هنری است. از این رهگذر آرایه‌ها و نگاره‌های فرهنگی مانا و پایداری چون معماری، نقاشی، ادبیات، موسیقی، آداب و رسوم و ده‌ها مؤلفه‌ی دیگر، هویت اصیل و حیات‌بخش فرهنگ هر ملت را در گذرگاه سخـت تـاریخ شکل می‌دهند. در این میان یکـی از عناصر ماندگار و کهن هر ملتی که ارتباط ناگسستنی با ذائقه‌ی فرهنگی آن ملت دارد؛ بازیها و سرگرمی‌های بومی و محلی‌اندکه در بطن تاریخ دراز هر ملتی مجال بروز و ظهور می‌یابند. شاید بتوان گفت که سویه‌های لطیف‌تر ادبیات، هنر، آداب و رسوم و سایر شق‌های حوزه‌ی شوق‌انگیز فرهنگ در کالبد بازی‌های بومی و محلی خود را آراسته می‌گردانند.
این بازیها که از آبشخور فرهنگی این مرزوبوم سیراب شده‌اند ارتباطی درهم تنیده با لایه‌های بومی و قومی سرزمین ایران دارند. تنوع اقلیمی و زیستی بی‌نظیر ایران، در بستر تاریخ، فضای مناسبی را برای ظهور انواع بازیها فراهم آورده است. بازی‌های بومی و محلی که قدمتی به اندازه‌ی تاریخ سرزمینمان دارند، اکنون در کشاکش زندگی روزمره و پیشرفت علم و فناوری رو به فراموشی هستند. بنابراین در این مقاله به اهمیت و فواید این بازیها اشاره خواهیم کرد [2].
یکی از فعالیت‌های لذت‌بخش و سازنده برای همه، به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان، بازی است. کودکان زندگی در دنیای آینده را از طریق بازیها تمرین می‌کنند. ویژگی‌های هر بازی و فایده‌های آن در رشد همه‌جانبه‌ی قوای ذهنی، جسمی، شخصیتی و اجتماعی کودک باعث شده است توجه تعداد زیادی از دست‌اندرکاران تعلیم‌وتربیت به چگونگی نقش بازی در امر آموزش کودکان معطوف شود. همچنین بازی برای درمانگران وسیله‌ی مناسبی است تا به دنیای کودکان راه یابند، آن‌ها را بهتر بشناسند و به مشکلاتشان پی ببرند.
با گذر زمان و پیشرفت فناوری در دنیا بسیاری از حوزه‌ها از جمله حوزه‌ی بازیها نیز متحول شده‌اند. به گذشته‌ها که فکر می‌کنیم به یادمان می‌آید که بیشتر از هر چیزی صدای خنده و شادی از پس بازی‌های قدیمی از کوچه‌ها و محله‌های شهر به گوش می‌رسید. بازی‌هایی که اکنون جز نام و نشانی از بسیاری از آن‌ها در خاطره‌ها باقی نمانده است. زمانی در هر خانه یک حیاط وجود داشت. بچه‌ها برای بازی یا در حیاط خانه‌‌ها یا در کوچه جمع می‌شدند و بازی‌های قدیمی و جالبی می‌کردند؛ اما حالا آپارتمان‌ها چنان قد علم کرده‌اند که فضای بازی کودکان به خانه‌های کودک، مهدکودک‌ها یا در نهایت، اگر پدر و مادر فرصت و حوصله داشته باشند، به بوستان ختم می‌شود.
زندگی بازی نیست؛ اما بازی خود یک زندگی است. اگر نظر عمیقی به این جمله بیندازیم، متوجه می‌شویم کودکان برای زندگی‌کردن باید بازی کنند. به همین دلیل، کودکان بازی را بر هر چیز دیگری ترجیح می‌دهند؛ اما متأسفانه امروزه شکل، هدف و فایده‌ی بازیها تغییر کرده است. بازی‌هایی که امروزه بیشتر کودکان انجام می‌دهند، مانند بازی‌های رایانه‌ای، نه‌تنها مفید نیستند، بلکه آسیب و زیان فراوانی نیز به همراه دارند. بازی‌های رایانه‌ای، با بهره‌گیری از تصویرهای پرتحرک و صداهای مهیج، دنیایی از هیجان را به کودکان تشنه‌ی هیجان ارزانی می‌دهند. همین جذبه و کشش زیاد است که روح و جسم آنان را برده‌‌وار مطیع خود می‌سازد. میلیون‌ها کودک و نوجوان در سراسر جهان با فاصله‌گرفتن از بازی‌های پویا، پرتحرک و شادی‌آفرین ساعت‌ها مانند مسافری یکه و تنها، بی‌هیچ همراهی، وارد دنیای بازی‌های بی‌انتهای رایانه‌ای می‌شوند و در نهایت با چشمانی برافروخته و لب‌هایی آویزان با تذکرات مکرر والدین آن را رها می‌کنند. بازی‌های رایانه‌ای برخلاف بازی‌های بومی و محلی که با تحرک بسیاری همراه است، سبب تخلیه‌ی ناقص انرژی، لجبازی، افسردگی و سرکوب جنب‌وجوش کودکان می‌شود [1].
ایران به‌واسطه‌ی تاریخ کهن و اصیل خویش نقش بسزایی در ظهور و پیدایش بازی‌های ریشه‌دار بومی در جهان دارد. این بازیها که از سرچشمه‌ی فرهنگی این مرزوبوم سیراب شده‌اند، ارتباطی درهم‌تنیده با لایه‌های بومی و قومی این کشور دارند. تنوع اقلیمی و زیستی بی‌نظیر ایران در بستر تاریخ، فضای مناسبی را برای ظهور انواع بازی‌های گوناگون فراهم آورده است؛ مثل بازی‌های مربوط به مراسم عروسی، مراسم کشاورزی، برداشت محصول، عیدها، تغییر فصل‌ها، بارش باران، دروکردن و خشکسالی. نکته‌ی حائز اهمیت در این میان پیوند میان جسم خاکی با روح افلاکی در تکوین بازی‌های ایرانی است که خود موقعیتی ممتاز را در مقایسه با بازیها و تفریحات سایر کشورها به وجود آورده است [2].
فایده‌ی بازی‌های بومی و محلی
از فایده‌های بازی‌های بومی و محلی که بخشی از آداب و آیین کشور ماست و سرمایه‌ی فرهنگی و میراث معنوی ایران اسلامی محسوب می‌شود، می‌توان به این موارد اشاره کرد [1].
1. کودک بسیاری از نقش‌های اجتماعی را می‌تواند از طریق بازی‌های محلی یاد بگیرد و به ایفای آن‌ها بپردازد؛ مثلاً کودک در بازی، نقش پدر یا مادربودن را یاد می‌گیرد و تمرین می‌کند. همچنین حس نوع‌دوستی و تعاون کودکان در حین برخی بازی‌های بومی و محلی تقویت می‌شوند.
2. درمان‌گرانِ اختلالات یادگیری معتقدند، برای درمان و رفع مشکلات یادگیری، برخی بازیها و سنت‌های محلی بسیار مفیدند؛ مثلاً بازی «یک قل، دو قل» در درمان بدخطی و نارسایی کودکان بسیار مؤثر است. همچنین برخی از بازی‌های محلی می‌توانند در ایجاد تمرکز حواس و تقویت آن نقش بسزایی داشته باشند؛ مثل بازی «کلاغ پر» که در تقویت و ایجاد تمرکز حواس مفید است؛ چراکه حواس بازی‌کننده، در طول زمان بازی، جمع است تا با شنیدن نام چیزهایی که پر ندارند، دستش را بالا نبرد.
3. هماهنگی اعضای بدن شرط ضروری در انجام مطلوب یک عمل است. تعدادی از بازی‌های بومی و محلی می‌توانند این هماهنگی را تقویت کنند.
4. بازی‌های محلی نسبت به بازی‌های رایانه‌ای و بی‌تحرک امروزی از شور و نشاط بسیاری برخوردارند و همین شادی و نشاط باعث سلامت روحی کودکان می‌شود.
5. بازی‌های رایانه‌ای امروزی هیجانات منفی دارند. بیشترین تحرک در این بازیها حرکت دست بازی‌کننده، در حدود دو سانتی‌متر، است که موشی (موس) رایانه را جابه‌جا می‌کند؛ اما بازی‌های سنتی باعث تخلیه‌ی انرژی منفی بدن کودکان می‌شوند و بسیاری از بیماری‌ها را از انسان دور می‌کنند؛ مثلاً بیماری‌های قند، چربی و غلظت خون از طریق تحرکات هیجانی از بین می‌روند و بازی‌های محلی می‌توانند این نقش را به عهده بگیرند.
6. در مناطقی که هنوز بازی‌های محلی رواج دارند، خواب کودکان منظم است. آن‌ها شب‌ها، به‌خاطر تخلیه‌ی انرژی زائد بدن، زود به رختخواب می‌روند و صبح با خواب کافی و سرحال از رختخواب بیرون می‌آیند. این عامل می‌تواند، در یادگیری‌های آموزشگاهی، نقش بسزایی داشته باشد.
7. امروزه صاحب‌نظران تعلیم وتربیت به این نتیجه رسیده‌اند که برای آموزش بسیاری از مفاهیم و موضوعات، بازی‌های سنتی و محلی می‌توانند بهترین و مطمئن‌ترین ابزار و شیوه‌ی آموزش باشند، به همین دلیل، در کتاب‌های درسیِ دوره‌ی ابتدایی، انجام بسیاری از بازی‌های سنتی و محلی سفارش شده است.
8. بسیاری از مهارت‌های زندگی را می‌توان از طریق بازی‌های محلی به کودکان آموخت. مهارت‌های دوختن، برش‌زدن، آشپزی، گوش‌کردن، جاروزدن و... را کودکان در فرایند بازی می‌آموزند و آن را به‌خوبی انجام می‌دهند.
9. بازی‌های بومی و محلی، به‌عنوان نمونه‌ای بهتر در مقایسه با بازی‌های حیاط پویا، برای بهبود کارکرد شناختی، سواد بدنی و پیشرفت تحصیلی کودکان تشخیص داده شده است [3].
با توجه به نقش و اهمیت بازی‌های بومی و محلی، باید متذکر شد فراموشی هر یک از آن‌ها فراموشی بخشی از گذشته و فرهنگ و در نتیجه فراموشی ارزش‌ها و هنجارهاست؛ زیرا بازی‌های سنتی بخشی از آموزش‌وپرورش غیررسمی هر جامعه است و نقش تربیتی فوق‌العاده‌ای را در رشد شخصیت و فرهنگ‌پذیری افراد آن جامعه ایفا می‌کند.
نهادهای فرهنگی و مدرسه‌ها باید این مهم را در نظر بگیرند و زمینه‌ی شناساندن آن را به دانش‌آموز فراهم کنند و فرهنگ اصیل این مرز و بوم را که سرشار از لذت روحی و جسمی است، به این نسل انتقال دهند؛ چراکه ایجاد یک تحول فرهنگی بزرگ مستلزم تغییر در نگرش و عادت‌های افراد در دوران کودکی است. انجام بازی‌های بومی و محلی به‌عنوان سرمایه‌ی فرهنگی و میراث معنوی ایران اسلامی در مدرسه سبب می‌شود که دانش‌آموزان، در عمل، جذابیت‌های این نوع بازی را درک کنند و به‌سوی آن جلب شوند.
لذا برای توسعه و رشد همه‌جانبه‌ی دانش‌آموزان، باید بازی‌های بومی و محلی در زنگ‌های ورزش و حتی در کتاب‌های درسی به‌طور خاص برنامه‌ریزی شوند؛ چون کودکان و نوجوانان بیشتر وقت خود را با هم‌سن‌وسالان خود در مدرسه می‌گذرانند.
امید است کودکان این مرز و بوم که ناگزیر از حصار تنگ بازی‌های عصر جدید با ده‌ها اثر مخرب‌گونه، دهشت‌آور، خشونت‌بار، فطرت‌ستیز، خردگریز و... روبه‌رو هستند؛ به‌مدد بازگشت به تفریحات و بازی‌های جذاب، روح‌افزا، جوانمردانه، خرد‌محور و چالاک‌گونه‌ی بومی و محلی آرامش روحی خویش را احیا و بازیابی کنند.
منابع
1. https://saednews.com/fa/post/naghsh-bazi-mahalli-kodakan
2. رضوانفر، مرتضی، (1389)، بازی‌های بومی و محلی ایران، تهران: آبادبوم.
3. منظری توکلی، محمدحسین؛ شجاعی، معصومه؛ ملانوروزی، کیوان، (1400)، «مقایسه‌ی اثر بازی‌های بومی ـ محلی و حیاط پویا بر کارکرد شناختی، سواد بدنی و پیشرفت تحصیلی کودکان 8 تا 12 ساله»، مجله‌ی رشد و یادگیری حرکتی ـ ورزشی، دوره‌ی 13، شماره‌ی 3، ص 354ـ333.