الگو بودن و انگیزه‌بخشی
معلم الگویی علمی و قابل‌توجه در دید دانش‌آموزان است؛ اگرچه دانش‌آموزان الگوهای زیادی را در زندگی خود دارند. گاهی پدر، مادر، خواهر و برادر یا یک دوست، یا افراد ورزشکار، هنرمند و مشهور می‌توانند الگوی یک دانش‌آموز باشند، اما در زمینه رشته تخصصی و در زمینه‌های تربیتی، معلمان از تأثیرگذارترین و متحول‌کننده‌‌ترین اسوه‌ها هستند. معلمان منبع تجربه‌اند. آن‌ها قبلاً جایی بوده‌اند که دانش‌آموزانشان هستند و آنچه را می‌خواهند از سر بگذرانند، تجربه کرده‌اند و در موقعیتی هستند که نه‌تنها موضوعات درسی، بلکه درس‌هایی در مورد زندگی ارائه می‌دهند. پذیرش شخصیت معلم به‌عنوان فردی علمی، توانمند و علاقه‌مند به یادگیری دانش‌آموزان، موجب میشود بسیاری از دانش‌آموزان به معلم خویش علاقه‌مند شوند و عشق بورزند و رفتار و گفتار او را به‌عنوان فردی قابل‌اعتماد بپذیرند.
معلمان علاوه بر اسوه‌‌بودن، منبع انگیزش و محرک دانش‌آموزان در راستای پرورش و شکوفایی استعدادهای آنان هستند. در طول سال تحصیلی، معلمان با کنکاش و بررسی رفتار دانش‌آموزان و ارتباط نزدیک و چهره به چهره با آنان و تشویق و ارائه بازخورد مناسب، بیشترین ارتباط و تعامل را با دانش‌آموزان دارند. همچنین، در زمینه‌های آموزش، استعداد و تعلیم و تربیت نقاط قوت و ضعف دانش‌آموزان را به‌خوبی می‌شناسند و می‌توانند به‌راحتی اسوه و منبع انگیزه دانش‌آموزان در یادگیری و پرورش استعدادها باشند.
تسهیلگری
نگاه سنتی به نقش معلم به‌عنوان انتقال‌دهنده اطلاعات باعث شده است معلم در زمینه شناسایی و پرورش استعداد برای خود رسالتی در نظر نگیرد. در نظام‌های آموزشی، نگاه نوین به معلم به‌عنوان تسهیلگر آموزش، وظایف و کارکردهای جدیدی برای او ایجاب می‌کند و کمک می‌کند به‌جای انتقال اطلاعات، پرورش استعداد و به‌جای محوریت معلم دانش‌آموزمحوری موردتوجه قرار گیرد. تسهیلگری مجموعه روش‌ها و مهارت‌هایی است که به آسان‌ترکردن امور کمک میکنند و تسهیلگر کسی است که کارها را ساده‌تر می‌کند. معلمِ تسهیلگر با افزایش تعامل و مشارکت دانش‌آموزان و طراحی مسیر مؤثر، فرایند یاددهی‌یادگیری را آسان می‌کند. معلم تسهیلگر منابع، اطلاعات و پشتیبانی لازم را فراهم می‌کند تا دانش‌آموزان خودشان تلاش کنند و از طریق فعالیت‌های تدریس یاد بگیرند. معلم در نقش تسهیلگر بستری فراهم می‌کند تا دانش‌آموزان خودشان به‌تدریج استعدادهای خود را بشناسند و با تلاش و کوشش و پشتیبانی معلم این استعدادها را پرورش دهند و هدایت شوند.
مشارکت‌کنندگی و راهنمایی والدین
والدین اگرچه بیشترین ارتباط را با فرزندان دارند، اما در زمینه شناسایی استعداد دانش‌آموزان تبحر خاصی ندارند. البته آنان به‌عنوان مشاهده‌گر اطلاعات خوبی از فرزندان خود دارند و می‌توانند این اطلاعات را با معلم و مشاور مبادله کنند و راهنمایی‌های لازم را در زمینه شناسایی و پرورش استعدادهای دانش‌آموزان دریافت کنند. تجربه نشان داده است، به هر میزان ارتباط والدین با معلم و مسئولان مدرسه بیشتر باشد، یادگیری و پرورش استعداد دانش‌آموزان رشد بیشتری داشته است. هماهنگی والدین با معلم و مدرسه حتی بر انگیزه تحصیلی دانش‌آموزان تأثیر مستقیم دارد.
یکی از آسیب‌های تحصیلی و اجتماعی امروزه، ناهماهنگی والدین و مدرسه است که موجب شده است مسیر زندگی تحصیلی‌شغلی دانش‌آموزان در راستای ارزش‌های کاذب جامعه باشد و پرورش استعداد و علاقه شخصی دانش‌آموزان کمتر مورد توجه قرار گیرد. لازم به ذکر است، مشاوران نیز در زمینه پرورش استعداد نقش مشارکت‌کننده و راهنمای والدین را بر عهده دارند. اما معلمان، به دلیل ارتباط نزدیک با دانش‌آموزان و تخصص در رشته تحصیلی خود، نقش ویژه‌ای دارند که کمتر به این موضوع توجه شده است.
مشارکت‌کنندگی و ارائه‌دهندگی اطلاعات به مشاور و مسئولان مدرسه
معلمان برای شناسایی و هدایت استعدادهای دانش‌آموزان، علاوه بر مشارکت با والدین، لازم است با مشاور یا مسئولان مدرسه مشارکت فعال داشته باشند و اطلاعات مناسب را در این زمینه ردوبدل کنند. در حال حاضر، بین معلم و مشاور ارتباطی یکطرفه، آن‌هم از طریق برگه امتیازدهی معلم، وجود دارد. مشاور ارتباط متقابلی با معلم ندارد و از هرگونه ارائه اطلاعات در زمینه نتایج آزمون‌های مشاوره‌ای و بررسی‌های مشاوره‌ای به معلم خودداری می‌کند. در صورتی که لازم است معلمان نیز اطلاعات مناسبی در مورد علاقه‌ها، استعداد و شخصیت دانش‌آموزان دریافت کنند تا بتوانند به شکل جامع‌تری استعداد دانش‌آموزان را ارزیابی کنند و پرورش دهند.
ارزیابی
در هدایت تحصیلی دانش‌آموزان مهم‌ترین عامل نمرات درسی نوبت دوم هستند. برخی از پژوهش‌ها نشان داده‌اند، بقیه عوامل و ارزیابی‌های هدایت تحصیلی در انتخاب رشته و مسیر زندگی تحصیلی دانش‌آموزان تأثیر بسیار اندکی دارند. معلمان با برگزاری ارزشیابی‌های گوناگون در کلاس درس (تکوینی، مستمر، تدریجی، تکمیلی و پایانی)، توانمندی و استعداد دانش‌آموزان را در زمینه موضوعات و رشته تخصصی خود ارزیابی میکنند. بخشی از این ارزیابی‌ها به شکل توصیفی و کیفی است. توجه به نقش معلم به‌عنوان ارزیاب و نظرات کیفی و توصیفی او می‌تواند در هدایت تحصیلی مورد توجه بیشتری قرار گیرد. البته این ارزیابی‌ها با ارزیابی‌های تخصصی شناسایی استعداد تا حدودی متفاوت هستند، اما می‌توانند اطلاعات خوب و ارزنده‌ای برای شناسایی و پرورش استعداد فراهم کنند. در صورتی که معلمان آموزش‌های مناسب دریافت کنند، می‌توانند از طریق همین اطلاعات استعدادهای دانش‌آموزان را شناسایی کنند. همچنین، معلمان می‌توانند قابلیت‌های روان‌شناختی و عاطفی مرتبط با استعداد نظیر علاقه، کنجکاوی، تحمل ابهام و سرسختی روان‌شناختی را در کلاس درس و در خلال برنامه تدریس، فعالیت‌های مرتبط با تدریس و انجام تکالیف ارزیابی کنند. این بخش از استعداد حتی از طریق آزمون‌های معتبر روان‌شناختی هوش و استعداد کمتر ارزشیابی میشود.
تقویت‌کنندگی و پرورش‌دهندگی استعداد
حتی اگر بهترین ابزار و آزمون برای شناسایی استعداد فراهم شود و استعدادهای دانش‌آموزان شناسایی شوند، بهترین مکان اجرایی برای پرورش استعداد، مدرسه است و معلم به‌عنوان مسئول و تسهیلگر آموزش، بهترین پرورش‌دهنده و هدایت‌کننده استعداد است. او با توجه به اصل تفاوت‌های فردی در کلاس درس، برای دانش‌آموزان با استعدادهای گوناگون، شیوه‌های آموزش، فعالیت‌های تدریس، ارزشیابی و تکالیف متنوعی را در نظر می‌گیرد و بستری فراهم می‌کند که هر دانش‌آموز با توجه به علاقه، انگیزه و توانمندی خویش در مسیر یادگیری حرکت کند. البته لازم به ذکر است، برخی از دانش‌آموزان استعداد و توانمندی‌های خاص خود را به‌خوبی شناخته‌اند، اما متأسفانه بستری برای پرورش چنین استعدادهایی وجود ندارد و غالباً دانش‌آموزان و معلمان مجبورند تنها از طریق مسیر غیرقابل انعطاف آزمون سراسری و شیوه‌های پرخوانی و پر‌آموزی آزمون (تست‌زنی) استعدادهای خود را پرورش دهند.
پیشنهادهایی برای بهبود نقش معلم در پرورش استعداد و هدایت تحصیلی
1. هدایت تحصیلی دانش‌آموزان از پایه هفتم آغاز شود تا امکان تبادل اطلاعات بین مشاور و معلمان در هدایت تحصیلی دانش‌آموزان فراهم شود.
2. چکیده نتایج ارزیابی‌های مشاوره‌ای (نتایج آزمون‌های استعداد و رغبت، نظرات والدین، نظر دانش‌آموز و بررسی‌های مشاور) در اختیار معلمان درس‌های تخصصی رشته‌های گوناگون قرار گیرد تا آنان این نتایج را در پرورش و هدایت استعدادها در نظر بگیرند.
3. برگه نظرسنجی معلمان مشابه فهرست بازبینه (چک‌لیست) طرح شهاب، به‌صورت چندسؤالی طراحی شود تا معلمان بتوانند به شکل دقیق‌تری نظرات خویش را در مورد دانش‌آموزان ابراز کنند.
4. سهم امتیاز نظر معلمان در برگه‌های هدایت تحصیلی افزایش یابد. امتیاز 10 نمره برای سهم معلمان نسبت به سایر نظرات اندک است. بهتر است این میزان به دو یا سه برابر افزایش یابد.
5. استانداردسازی سؤالات ارزشیابی معلمان مورد توجه قرار گیرد و آموزش‌های لازم در زمینه همسان‌سازی و استانداردسازی سؤالات ارزشیابی معلمان فراهم شود تا امکان استفاده بیشتری از این آزمون‌ها در هدایت تحصیلی فراهم شود.
6. جلسات تخصصی دبیران رشته‌های تحصیلی به‌منظور ابراز نظر در انتخاب رشته دانش‌آموزان برای کلیه دانش‌آموزان برگزار شود.
7. از نتایج آزمون‌های استعدادسنجی طرح شهاب در دوره ابتدایی برای هدایت تحصیلی دانش‌آموزان استفاده شود.
8. آزمون استعدادسنجی طرح شهاب برای دوره‌های متوسطه طراحی شود و در اختیار معلمان مربوطه قرار گیرد و از نتایج آن در هدایت تحصیلی دانش‌آموزان استفاده شود.
9. پرورش و هدایت استعداد به‌عنوان بخشی از فعالیت‌های تدریس معلمان مورد توجه قرار گیرد و کتاب‌های درسی برای چنین فعالیت‌هایی بازنویسی شوند.
1٠. فرهنگ‌سراها، پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی، فعالیت‌های فوق‌برنامه، جشنواره‌های علمی، فرهنگی، هنری و ورزشی در راستای استعدادهای گوناگون طراحی شوند و موفقیت دانش‌آموزان در چنین مراکزی در ارزشیابی آنان محاسبه شود.
11. ارتباط تخصصی و عضویت معلمان در فرهنگ‌سراها، پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی، فعالیت‌های فوق‌برنامه، جشنواره‌های علمی، فرهنگی، هنری و ورزشی مرتبط با تدریس خود فراهم شود تا راه‌‌های ارتباطی معلمان برای پرورش و هدایت استعدادها حفظ شوند.
12. ساعت‌های پژوهشی و پرورش استعداد فراتر از ساعت‌های تدریس برای درس‌های تخصصی رشته‌های گوناگون در اوقات فراغت دانش‌آموزان (مثلاً در نوبت دوم یا روزهای پنج‌شنبه) در نظر گرفته شوند تا معلمان بتوانند پاسخگو و راهنمای پژوهش‌ها، سؤال‌ها و اشکال‌های دانش‌آموزان باشند.
13. نتایج ارزشیابی نوبت اول در هدایت تحصیلی مورد توجه قرار گیرد و همانند نمرات نوبت دوم در هدایت تحصیلی محاسبه شود تا ارزشیابی مستمر و تدریجی معلمان برای دانش‌آموزان اهمیت بیشتری داشته باشد.
14. در مدرسه‌های هم‌جوار کانون‌های پرورش استعداد تشکیل شوند و برای دانش‌آموزانِ معرفی‌شده توسط معلمان کلاس‌های ویژه برگزار شوند.