مفهوم عدالت آموزشی
مفهوم عدالت آموزشی نیز همواره و در همه اعصار مورد توجه متخصصان تعلیم‌وتربیت بوده است. آنان در طول زمان‌های گوناگون تلاش کرده‌اند برنامه‌های درسی را به‌گونه‌ای طراحی کنند که هر چه بیشتر به سمت نظریه‌های یادگیری مبتنی بر عدالت‌محوری سوق یابد. انواع نظریه‌های یادگیری را می‌توان بر مبنای مفروضات فلسفی در قالب دو رویکرد تقسیم کرد و در طیفی گنجاند که ابتدای آن عینیت‌گرایی و انتهای دیگر آن رویکرد سازنده‌گرایی قرار می‌گیرد. عینیت‌ها، سال‌ها بر حوزه آموزش‌وپرورش سیطره داشته‌اند و رویکردهای سنتی به یادگیری و تدریس را که بر اساس نظریه‌های رفتارگرایی و شناخت‌گرایی بوده، در بر می‌گیرند. این رویکرد در واقع زیربنای رویکرد واقع‌گرا هستند. در تقابل با این دیدگاه و در آن روی طیف، سازنده‌گرایی قرار دارد که فرض اساسی و بنیادی آن این است که دانش به‌طور مستقل از یادگیرنده وجود ندارد، بلکه ماهیتی بناشدنی دارد.
در واقع، عدالت آموزشی به مهیاسازی فرصت‌های برابر، متناسب با نیازهای ویژه هر فرد، اشاره دارد، زیرا افراد در دانش، مهارت، توانایی، انواع یادگیری و پیشینه فرهنگی و نیازهای آموزشی‌شان با هم متفاوت هستند. منظور از فرصت برابر، جلوگیری، حذف یا کاهش تبعیض بین افراد از لحاظ جنسیت، نژاد، وضعیت جسمانی، سنی، زبانی و طبقه اجتماعی است (سرمدی و معصومی‌فرد، 1394).
تعریف عدالت آموزشی
در تعریفی جامع، عدالت آموزشی عبارت است از یک فرایند، نه یک برونداد که:
الف) به دنبال توزیع یا بازتوزیع منابع، فرصت‌ها و امکانات است؛
ب) ریشه‌ها و عوامل محدودیت‌های تربیتی و ناعدالتی‌های تربیتی را به چالش می‌کشد؛
ج) به دنبال تقویت توانایی‌های افراد است تا بتوانند با کشف استعدادهای خویش به خودمختاری برسند؛
د) با استفاده از جلب رضایت همه افراد از طریق توزیع امکانات تربیتی، نوعی مشارکت اجتماعی داوطلبانه بین افراد به وجود می‌آورد (جعفری و همکاران،1400).
دسته‌بندی عدالت آموزشی
عدالت یا افقی است یا عمودی. عدالت افقی در آموزش یعنی تعداد صندلی، کلاس، معلم و ســایر امکانات آموزشی که هم شهر و هم روســتا باید داشته باشند. اما در عدالت عمودی، تفاوت‌های بین افراد مدنظر اســت. عدالت افقی را رفتار برابر بــا برابرها می‌دانند و عدالت عمودی را رفتار نابرابر. عدالت افقی پیش‌نیاز عدالت عمودی و وسیله‌ای برای کم‌رنگ‌کردن بی‌عدالتی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در بیرون مدرســه است که زمینه ایجاد عدالت آموزشی را فراهم می‌کند. اما عدالت عمودی این است که موقعیت چه کسی می‌تواند یا باید اصلاح شود. در واقع، عدالت عمودی ضمانت گروه‌های خاص (محرومان، معلولان، اقلیت‌ها و عشایر) را در دسترســی به منابع (تدریس ویژه و باکیفیت، توزیع ســرانه، منابع انسانی و منابع کالبدی مدرسه) دارد (اسلامی و همکاران، 1397).
راهکارهای افزایش عدالت آموزشی
برای کسب عدالت آموزشی در متون علمی راهکارهای متفاوتی مطرح شده‌اند. تأمین و گسترش برابری فرصت‌ها و عدالت آموزشی شامل توزیع معلمان باکیفیت و ماهر در مناطق، آگاه‌کردن برنامه‌ریزان نســبت به اهمیت و نتایج برابری فرصت‌های آموزشــی و عدالت آموزشی و حذف کلیشه‌های جنسیتی از برنامه‌های درســی می‌شود. اولویت‌دادن به تربیت نیروی انســانی بومی، ایجاد انگیزه در معلمان بــرای خدمت در مناطق محروم، توزیع متناسب معلمان باکیفیت و ماهر در مناطق، گسترش مدرسه‌های دخترانه سطوح بالاتر در مناطق محروم، افزایش ســرانه دانش‌آموزان مناطق محروم، فراهم‌کردن امکانات برای رفع محرومیت آموزشی نیز از راهکارهای افزایش عدالت آموزشی است (اسلامی و همکاران، 1397).
عدالت آموزشی را می‌توان برابری در برخورداری از این شرایط دانست:
- از نقطه‌نظر دسترسی یا برخورداری آموزشی؛ در این زمینه، نسبت ثبت‌نام‌کنندگان به کل جمعیت لازم‌التعلیم، محو بی‌سوادی و نفی تبعیض برای طبقات گوناگون مدنظر است.
- منابعی که برای درونداد در اختیار نظام آموزشی قرار گرفته‌اند؛ این منابع می‌توانند شامل هزینه سرانه، برنامه‌ها، متون و روش‌های آموزشی، امکانات کمک‌آموزشی و... باشند.
- عملکرد نظام آموزشی؛ عملکرد نظام آموزشی را می‌توان همان تعهد نظام آموزشی به جامعه تلقی کرد که در میزان گذر از یک دوره به دوره دیگر، افت تحصیلی، بسندگی محتوا و متون آموزشی با نیاز فرد و جامعه، و... بروز می‌کند (حاضری، آریان‌راد، 1396).
تحقق عدالت آموزشی
در محیط‌های آموزشی زمانی عدالت تحقق می‌یابد که یادگیرندگان از طریق درون‌دادها و فرایندها در مدرسه، بتوانند اهداف علمی، اعتقادی، اجتماعی و آموزشی را کسب کنند. فراهم‌کردن فرصت‌های برابر و عادلانه آموزشی جزئی از عدالت آموزشی است و رسیدن به عدالت آموزشی برای تمام جوامعی که آموزش‌وپرورش را یک جزء مهم در زندگی افراد می‌دانند، امری اصلی به شمار می‌رود. برای دستیابی به عدالت آموزشی و بهره‌مندی کلیه یادگیرندگان از منابع، بدون درنظرگرفتن طبقه اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی، نژاد، قومیت، زبان، مذهب و خانواده، باید توزیع منابع به شکل عادلانه و با توجه به شرایط کلیه یادگیرندگان انجام شود. برای رسیدن به این مهم و دستیابی عادلانه به فرصت‌های آموزشی، لازم است منابع انسانی کارآمد و ماهر در همه مناطق توزیع شوند. همچنین، در توزیع و تخصیص منابع همه یادگیرندگان باید نیازها و شرایط آن‌ها در نظر گرفته شوند (اسلامی و همکاران؛ 1398).
اگـر عدالت اجتماعی (آموزشی) به واسطه برابری فرصت‌ها و خـدمات آموزشـی به دست آید، نیاز است مقرراتی برای روش‌هایی که این فرصت‌ها را بـرای همـه مدرسـان قابـل دسترسـی و دستیابی، قابل‌پذیرش و سـازگاری کرده‌اند و آنـان را در انتخـاب مطالـب موردنیاز و نحـوه یادگیری تقویت می‌کند، وضع شود (سیاری و همکاران، 1391).
منابع
1. جعفری، اسماعیل. همایونی بخشایش، نسرین. علم‌الهدی، جمیله (1٤00). تجربه زیسته دانشجویان از عدالت در دوره‌های آموزش مجازی. نشریه علمی‌فناوری آموزش. جلد 1٥. شماره.2 بهار 1٤00.
2. اسلامی هرندی، فاطمه. کریمی، فریبا. نادی، محمدعلی (1398). شناسایی مؤلفه‌های عدالت آموزشی در آموزش‌وپرورش ایران. فصلنامه پژوهش در نظام‌های آموزشی. شماره 7٤. زمستان 98.
3. اسلامی هرندی، فاطمه. کریمی، فریبا. نادی، محمدعلی (1397). طراحی مدل عدالت آموزشی جهت نظام آموزش‌وپرورش رسمی و عمومی و اعتباریابی آن. فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم‌وتربیت اسلامی. سال سوم. شماره 3. شماره پیاپی٨. پاییز 1397.
٤. حاضری، علی‌محمد؛ آریان‌راد، امین (139٦). مسئله عدالت آموزشی در دهه نخست دوره جمهوری اسلامی. تاریخ‌نامه انقلاب. شمارە. بهـــار و تابستان 139٦.
٥. سرمدی، محمدرضا؛ معصومی‌فرد، مرجان (139٤). جایگاه عدالت آموزشی در تحول نظام تعلیم‌وتربیت مبتنی بر سازنده‌گرایی. فصلنامه علمی‌پژوهشی پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی. سال سوم. شماره دهم.
٦. سیاری، حبیب ا.... لطفی‌پور، پیمان. کاظم‌پور، اسماعیل (1391). تأثیر آموزش مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه عدالت آموزشی. فصلنامه روان‌شناسی تربیتی. شماره بیست‌وسوم. سال هشتم. بهار 91.