رسم روزگار در دوران حاکمان مسلمان چنین بود که حاکم، بانی ساخته‌شدن مسجدی در قلب شهر به نام «مسجد جامع» می‌شد. حاکمان مسلمان شهر «اردستان» که از شهرهای تاریخی استان اصفهان است، این رسم را به‌خوبی به‌جا آوردند. محصول تلاش حاکمان این شهر مسجدی زیبا و افسانه‌ای در محله محال است. مسجد جامعی که امروز بازدیدکنندگان و گردشگران برای تماشایش به محله محال می‌روند، محصول 10 یا 100 سال تلاش نیست، بلکه مسجد جامع اردستان هزار سال تغییر و تحول را از سر گذرانده تا به آنچه امروز است، تبدیل شود.
در این مسجد می‌تـوان روش ساخت مسجدهای ایرانی را از قرن دوم تا قرن دوازدهم مشاهده کرد. همچنین در تاریک و روشن نمازخانه‌ها‌یش که فضاهایی مرموز و کهن را تداعی می‌کنند، می‌توان محو تماشای زیبایی‌های تزیین‌های آجری و گچی معماری ایرانی شد و انگشت حیرت به دهان برد.
هدیه معماران ایرانی
«گنبد» از اولین نشانه‌های معماری ایرانی بود که در ساختمان مسجد ظاهر شد. مسجدهای نخستین حیاطی در میان داشتند که دورتادورش را طاق‌هایی سوار بر ستون گرفته بودند. برای قرن‌ها مسجدها به این شیوه ساخته می‌شدند. تا بالاخره معماران ایرانی دست به کار شدند و گنبد را در سمت قبله به مسجد اضافه کردند. بنابراین، گنبد بزرگ و اصلی در مسجد جهت قبله را به نمازگزاران نشان می‌دهد. بر گنبدهای نخستین، مانند گنبد مسجد جامع اردستان، اثری از کاشی به چشم نمی‌خورد.
فرصت کوتاه
گچ‌بر‌های مسجد برای خلق تزییناتی چنین پرکار فرصت زیادی نداشتند. از وقتی که سطح مورد نظر به گچ آغشته می‌شد، تا زمانی که گچ خشک شود، استادکاران فرصت داشتند هنر خود را نشان دهند و سطح گـچی را پر از اسـلیمی‌های چرخـان و آیات قـرآن کنند. گچ‌بر‌های مسجـد جامع بیشتر وقت و توجه خود را صرف تزیینات گچ‌بری محراب بزرگ مسجد کرده‌اند. این محراب هفت متر قد و بیشتر از چهار متر عرض دارد و تقریباً تمام سطحش با تزیینات گچی پر شده است.
محبوب‌ترین مسجد ایرانی
پس از گنبد، معماران ایرانی «ایوان» را به مسجد هدیه دادند. ابتدا ایوانی در سمت قبله به مسجد اضافه شد که مانند آغوشی باز به سمت حیاط و نمازگزاران قرار داشت. معماران پس از مدتی ایـوان دیگری روبه‌روی این ایوان به مسجد اضافه کردند. در مرحله بعد نیز دو ایوان دیگر در دو جهت دیگر حیاط قرار گرفتند تا دورتادور حیاط را چهار ایوان زیبا بگیرد. سبک چهار ایوانی محبوب‌ترین سبک مسجدها در تاریخ معماری ایرانی است.
یک کار گروهی
مسجد جامع اردستان نتیجه یـک کار گروهـی است؛ گروهی از معماران ایرانی که هر کدام در دوره‌ای از تاریخ زندگی کرده‌اند. مسجد جامع امروزی اردستان براساس یک طرح اولیه ساخته نشده، بلکه در طول هزار سال هر حاکم و هر معمار به سلیقه خود بخشی به آن اضافه کرده است. با این حال، وقتی کسی پا به مسجد می‌گذارد، احساس نمی‌کند بین اجزای مسجد ناهماهنگی وجود دارد. یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های مسجد جامع اردستان همین گنبدخانه زیبای آن است. به فضای زیر گنبد «گنبدخانه» گفته می‌شود.
مجتمع رفاهی
مسجد جامع یکی از مـجموعه بناهایی بود که حکومت بـرای رفـاه مردم شهر می‌ساخت. مردمی که برای نماز خواندن به مسجد می‌آمدند، می‌توانستند در اطراف مسجد دیگر نیازهایشان را هم برطرف کنند. مثلاً نمازگزاران مسجـد جـامع اردستان می‌توانستند از این آب‌انبار آب مـورد نیازشان را بردارند. در اطراف مسجد جامع، علاوه بر این آب انبارِ بادگیردار که حتی در تابستان هم آب خنک تحویل می‌داد، کاروان‌سرایی برای تخلیه بارهای تاجران، یک بازارچه و یک حمام هم وجود داشت.