کاخ خورشید

آثار برجای مانده از دوران صفویه گواه و شـاهدی هـستند بر اعـتلای هنر معماری و تزیینات وابسته به آن در عصر صفویه و به ویژه دوران شاه عباس. با سقوط اصفهان در 3 آبان 1101، آشفتگی و هرج و مرج سراسر ایران را در بر می‌گیرد و بار دیگر در هر گوشه‌ای از ایران سرداری مدعی حـکومت می‌شود. از این زمـان تا برآمدن زندیه و قاجارها، شاید گمان شود که مجالی برای پرداختن به معماری و به یادگار گذاشتن اثری در خور تحسین وجود نداشته است، اما شواهد حاکی از چیز دیگری است.

دوران حکومت «افشاریان» که با تاج‌گذاری نادرشاه در 24 شوال 1148 آغاز شد، دورانی ناآرام با جنگ‌های بسیار و غنائم بی‌شمار و پر بها بود. پس از فتح هندوستان در سال 1151 هجری قمری، به عقیده پاره‌ای از محققان، نادرشـاه به فـکر سـاخت محلی مناسب برای نگهداری این گنجینه‌های شگـفت‌انگیز، از قبیل الـماس‌های دریای ‌نـور، کـوه ‌نـور، تـخت طاووس و دیـگر جواهرات باارزش خود افتاد و همین فکر به ساخت کاخی با معماری خاص به نام «کاخ خورشید» یا «عمارت خورشید» در شهر «کلات» منجر شد که به نام «کلات نادری» نیز معروف است. کلات نادری مرکز شهرستان کلات و شهری مرزی در شمال شرقی خراسان رضوی است. این شهر که در میان کوه‌های «هزارمسجد» قرار دارد، می‌توانست محلی مناسب، چون یک دژ نـفوذناپذیر، بـرای نگـهداری از گـنج‌ها و خانواده نادر باشد.

کاخ سه طبقه خورشید را باید مهم‌ترین اثر باقی‌مانده از دوره افشاری دانست که در میان باغی بزرگ قرار دارد. با آنکه برخی نام خورشید را برگرفته از گنبد میانی و معماری کاخ می‌دانند، باید گفت که این نام به‌هیچ‌وجه ربطی به معماری بنا ندارد، بلکه برگرفته از نام یکی از همسران نادر به نام خورشید است.
 
همان‌طور که گفته شد، ساخت این بنا در سال 1151 و پس از بازگشت نادر از هندوستان آغاز شد، اما هرگز کامل نشد و با مرگ نادرشاه در سال 1160، ساخت عمارت خورشید ناتمام ماند. این کاخ 12 اتاق دارد که هرکدام از آن‌ها با نقاشی و گچ‌بریی آراسته شده است. به نظر می‌آید این اتاق‌ها محل سکونت نادر و خانواده او بوده‌اند.کاخ خورشید ابتدا دارای سه طبقه بوده و 25 متر ارتفاع داشته، ولی با تخریب طبقه سوم، اکنون ارتفاع این سازه 20 متر است. عمارت خورشید از آجر ساخته‌شده و نمای بیرونی آن از سنگ‌هایی است که از  همان منطقه به‌دست آمده‌اند. نمای بیرونی کاخ کلاً با حجاری‌های بسیار ظریف پوشانده شده که ظاهرا کار هنرمندان سنگ‌تراشی است که نادر از هند آورده بود. وجود نقش‌هایی از میوه‌ها و گل‌های نواحی گرمسیری، مانند موز، گلابی و انبه، در این نقش‌ها تأکیدی است بر این مدعا. هر چند حجاری‌های کاخ بی‌اندازه ظریف و زیبا هستند، اما مشخص است که مرگ نادر اجازه تکمیل‌ همه آن‌ها را نداده است و حجاران در حالی که مشغول نقش گلی بودند، آن را نیمه‌کاره رها کرده‌اند. جالب اینجاست که در دوران‌های بعد و با آنکه قاجارها از این کاخ برای سکونت استفاده می‌کردند، هرگز تلاشی برای اتمام بنا انجام نگرفت.

آنچه بیش از همه در عمارت خورشید جلب توجه می‌کـند، برجی استوانه‌ای است که از میان بنا بالا آمده. این برج استوانه‌ای نیم‌ستون‌های سنگی دارد و از داخل بنا بر یک هشت ضلعی قرار گرفته است که گنبدی بر فراز آن قرار دارد. نکته دیگر در معماری این بنا فاصله میان استوانه میانی از بقیه بناست که درزهایی آن‌ها را از هم جدا می‌کنند. این درزها از پشت بام طبقه هم‌کف با سنگ‌هایی مانند درپوش بسته شده‌اند. نیم‌ستون‌های برج ساده‌اند، ولی سرستون‌ها دارای تراش هستند.

در بـخش داخـلی در قسـمت بـرجی‌شـکل، ایوانچه‌هایی در دو طبقه ساخته و با نقاشی و طلاکاری آراسته شده‌اند. پیرامون این فضای هشت ضلعی در بالای ایوانچه‌های طبقه اول «سوره نباء» نوشته شده است.

زیرزمین کاخ خورشید از دو قسمت تشکیل شده است: ابتدا یک فضای هشت ضلعی که درست زیر هشت ضلعی بالایی، یعنی زیر هم‌کف قرار دارد و دارای چهار ستون است. پیرامون این ستون‌ها و اتاق‌ها راهروهایی قرار دارند. بر اساس یافته‌ها به نظر می‌رسد که عمارت خورشید بر بقایای یک بنای دیگر و احتمالا روی یک مقبره ایلخانی ساخته شده باشد. همچنان که می‌دانیم، ایلخانان در ساخت بناهای چندضلعی بسیار ماهر بودند و آثار چندی از سازه‌های چندضلعی از آنان برجا مانده است.

طبقه هم‌کف روی سکویی به ارتفاع یک و نیم متر که با پنج پله به سطح محوطه می‌رسد قرار دارد. پله‌هایی که از طبقه هم‌کف به بام می‌روند و پله‌هایی که از بام به بالای برج می‌رسند، با کندن جرزها درست شده‌اند و بالارفتن از آن‌ها بسیار مشکل است. محوطه بنا شامل باغی با الگوی کهن‌باغ‌های ایرانی است که در آن چهار کرت یا باغ عمود بر هم وجود دارد و عمارت خورشید در محل برخورد این چهار باغ واقع شده است. دور تا دور عمارت جوی آب و حوضچه‌های کم‌عمقی با فواره‌های سنگی وجود دارند. جریان آب در این آبراهه‌ها و ریزش آب از فواره‌های سنگی باعث خنک‌شدن داخل عمارت می‌شده است. در ورودی در جانب شرق قرار دارد. میان عمارت تا ورودی باغ نیز حوضی مستطیلی با فواره‌های سنگی بلند قرار دارد.

این بنا هرچند «کاخ» خوانده می‌شود، ولی دلیل احداث آن به‌درستی مشخص نیست. بسیاری آن را محل نگهداری گنجینه‌ها و غنائم جنگی نادر می‌دانند و برخی به دلیل وجود سردابی بزرگ و کتیبه‌ای از سوره نباء که به آخرت و زندگی پس از مرگ اشاره دارد، آن را آرامگاهی تصور می‌کنند که نادر قصد داشته است برای خود بسازد. لازم به یادآوری است، سرداب کاخ که محلی کاملا سرد و خنک است، احتمالا برای دفن نادر در نظر گرفته شده بود. در دوران قاجار، از این سرداب  به عنوان زندان استفاده می‌شد. این بنا در سال 1318 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در حال حاضر در طبقه پایین این کاخ، موزه‌ای حاوی مجسمه‌هایی از  آیین‌ها و سنت‌های مردم کلات دایر است.