خانه قوام
خانه قوام یا همان نارنجستان در سال 1345 ساخته شده است.
معماری و تزیینات
بنای خانه برگرفته از سبک معماری دوران زندیه و باغ آن بر اساس باغ‌های دوره قاجار طراحی شده است. از همان ابتدای ورود به خانه، هنرمندی استادکاران در رشته‌های گوناگون خودنمایی می‌کند. در اصلی باغ از چوب ساج است و منبت‌کاری بسیار ظریفی دارد. پس از عبور از در، وارد یک هشتی با سقفی دارای آجرکاری، کاشی‌کاری و مقرنس‌های گچی می‌شویم. در سردر ورودی کتیبه‌ای از سنگ مرمر سرخ‌رنگ با نقش آیاتی از قرآن دیده می‌شود. بالای سردر تاریخ 1305 هجری قمری نوشته شده که ظاهراً سال پایان‌یافتن ساخت بناست. با عبور از هشتی وارد محوطه باغ می‌شویم که با درختان نخل و نارنج پوشانده شده است و بعد هم به عمارت اصلی می‌رسیم. به طور کلی خانه قوام به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود.
عمارت اصلی بنایی است که در بخش شمالی قرار دارد و دارای دو طبقه، زیرزمین و 20 اتاق است که همگی به هم راه دارند. زیباترین بخش بنای اصلی، ایوان آن است که دو ستون سنگی یکپارچه و سقفی مسطح دارد و از نظر تزیینات به کار رفته در آن، در نوع خود بی‌نظیر است. وسط سقف نقاشی یک مدال بزرگ وجود دارد که در اطراف آن شش منظره بیضی شکل نقاشی شده‌اند. در واقع بخش بزرگی از اجزای خانه، مانند دیوارها و سقف اتاق‌ها، همگی با نقاشی‌های منحصربه‌فردی از گل، حیوانات، منظره شکار و تصویرهای دیگر مزین شده‌اند. از لحاظ زیبایی‌شناسی، نقاشی‌ها به سبک دوره زندیه و رنگ و روغنی هستند که در نهایت هنرمندی روی چوب‌ها کشیده شده‌اند.
از نکته‌های جالب توجه در تزیینات خانه، وجود کاغذ دیواری و عکس‌های کاغذی رنگی است. بیشتر نقاشی‌های ایوان بزرگ و اتاق‌ها، کار لطفعلی صورتگر، نقاش معروف آن دوران است. در دو طرف ایوان بزرگ، دو پلکان برای رسیدن به طبقه دوم وجود دارد. در انتهای پلکان‌ها در هر طرف یک سالن و اتاق بزرگ قرار دارد. اتاق اصلی در اینجا سقفی آینه‌کاری شده دارد که وصف‌ناپذیر است. از دیگر تزیینات دیدنی و کم‌نظیر بنای شمالی، درهای ارسی با شیشه‌های رنگی و هلالی است. بالای عمارت اصلی، همانند باغ ارم، هلال‌هایی با کاشی‌کاری و نقش‌هایی مانند نقش شیر و خط نوشته و خط‌های اسلیمی دیده می‌شوند.
در این عمارت قدم به قدم شاهد یک اثر هنر بی‌مانند هستیم. تمامی درهای بنا از چوب گردو و مزین به خاتم‌کاری هستند و تلألوی صدف‌های خلیج فارس که در آن‌ها به‌کار رفته، واقعا دیدنی است. بخش پایین دیوارها و بخاری دیواری از سنگ مرمر یزد و تبریز ساخته شده‌اند و دارای حجاری‌هایی مانند نقش داریوش هخامنشی و تصویر حیوانات به سبک تصویرهای قاجار هستند.
بخش شرقی باغ تعدادی اتاق دارد که در زمان خود به آشپزخانه و محل اقامت مستخدمان اختصاص داشته‌اند. در حیاط آشپزخانه حوضی کوچک با یک فواره سنگی وجود دارد که کف آن از کاشی‌های فیروزه‌ای است. دو راهروی بخش جنوبی باغ نیز به هشتی و در ورودی باغ راه دارند. در دو طرف راهروها دو ایوان با ستون‌های منبت‌کاری‌شده دیده می‌شوند و در جلوی ایوان‌ها پنج پنجره سنگی با حجاری برجسته ساخته شده‌اند. در دو سمت این بنا شش اتاق وجود دارد. در واقع این قسمت، دیوان خانه حکومتی و دفتر کار والی شیراز است.
وسط بنای ضلع جنوبی، یک طاق‌نمای بزرگ و دو طاق‌نمای کوچک کاشی‌کاری‌شده وجود دارد که در طاق‌نمای بزرگ تصویر سه تن از مستخدمان دوران زندیه با لباس‌های بلند قرار دارد. بالای این طاق‌نما منظره‌هایی از طبیعت و داستان‌های شاهنامه کاشی‌کاری شده است. در حاشیه منظره‌ها، تصویر شکارگاه و تصویرهای داستانی، مانند شیرین و خسرو، دیده می‌شود.
از دیگر بخش‌های مجموعه خانه قوام مکتب‌خانه آن است که در شرق عمارت نارنجستان قرار دارد و از پشت به نارنجستان متصل است. این بخش به نام «خانه عراقی‌ها» معروف است. «حمام گچینه» دیگر بخش این مجموعه و یکی از پنج حمام معروف شیراز است که ظاهراً حمام خصوصی قوام بوده است.
از بخش شمالی خانه که در واقع بخش بیرونی است، بیشتر برای پذیرایی از مهمانان یا کارهای اداری استفاده می‌شده است. در غرب مجموعه، خانه دیگری قرار دارد به نام «خانه زینت‌الملک» که محل اصلی سکونت خانواده قوام بوده و به همین دلیل به نام اندرونی خوانده می‌شده است. میان بیرونی و اندرونی یک کوچه فاصله بود و این دو فضا از طریق یک تونل زیرزمینی به هم مربوط می‌‌شدند. امروزه خانه زینت‌الملک در چند قدمی باغ نارنجستان قرار دارد و به «موزه مشاهیر» تبدیل شده است.
باغ خانه
در فاصله دفتر کار والی و عمارت شمالی، باغی وسیع و محصور با نرده‌های فلزی قرار دارد. این نرده‌ها از زمان ساخت باغ باقی‌مانده‌اند. در مقابل ایوان و بنای اصلی، حوض بزرگی قرار دارد که لبه‌ها و پاشویه آن با قطعه‌های بزرگ سنگ سرخ پوشانده شده‌اند و در دو طرف آن باغچه‌هایی دیده می‌شوند. در حد فاصل عمارت اصلی تا عمارت جنوبی، آبراهه‌ای سراسری با شکل‌های هندسی ساخته شده و اطراف این آبراهه گل‌کاری شده است. این باغ دارای درختان بسیار نارنج است که در فصل بهار عطر دل‌انگیز بهارنارنج فضای باغ را عطرآگین می‌کند. نام نارنجستان به خاطر وجود همین درختان به این خانه و باغ گفته می‌شود.
خانه قوام را باید یک موزه و مجموعه بی‌نظیر از هنرهای تزیینی گوناگون در معماری ایرانی دانست. در این مجموعه می‌توان هم‌زمان شاهد هنرهای تزیینی متفاوتی بود. این هنرها عبارت‌اند از:
- نقاشی روی چوب با استفاده از رنگ‌های طبیعی، مانند شنگرف، لاجورد و گل اخری؛
- گچ‌بری و آجرکاری که به شکل‌های متفاوت مانند شطرنجی و بندسنگ اجرا شده است؛
- مقرنس کاری، به‌ویژه مقرنس‌کاری آویخته هشتی که از جمله زیباترین مقرنس‌ها در بناهای قدیمی ایرانی است؛
- حجاری که این هنر در بخش پایینی دیوارها بیشتر استفاده شده و نقش‌های آن‌ها برگرفته از تخت‌جمشید، سربازان قاجاری و نقش‌های اسلیمی است؛
- کاشی‌کاری که در این هنر با استفاده از کاشی‌های هفت‌رنگ، تابلوهایی بسیار زیبا با مفهوم‌های متفاوت ساخته شده‌اند؛
- آینه‌کاری که در خانه قوام از دو نوع آینه‌کاری استفاده شده است: «ساده» و «چهار رویه»؛
- معرق‌کاری که روی درها و ستون‌هایی از جنس چوب گردو و صندل، و مواد دیگری مانند صدف صورت گرفته و معرق‌کاری ظریف و زیبایی است.
منبع:
افسانه شیراز. مهندس رحمت‌الله فرد سرهنگی. شیراز. انتشارات نوید شیراز. 1394.
تجلی حکمت در باغ ایرانی. دکتر طاهره نصر. شیراز. نشر نوید شیراز. 1394.